نظام مراکز شهری
ساده ترین الگوی شهر، دایره ای است با هسته ای از فعالیت ها در مرکز، که محله های مسکونی در پیرامون آن قرار دارند. سایر الگوها عبارتاند از:
- الگوی تک مرکزی: عمده ترین عملکرد مراکز شهری، فعالیت های خدماتی-تجاری است که در فضایی فشرده و متراکم متمرکز شده اند. در شهرهای قدیمی ایران، بازار هسته مرکزی شهر را تشکیل می داد که محلات در پیرامون آن قرار می گرفتند. هر محله هم دارای بازارچه ای به عنوان مرکزی کوچک بود. در شهرهای باستانی، قلعه یا ارگ حکومتی کهندژ در مرکز شهر قرار داشت. همانند اثرهای باستانی آکد، سومر و بابل که معبد در مرکز آنها قرار داشته است.
در شهرهای اروپایی قرون وسطی، قلعه شاهی و کلیسای بزرگ در مرکز شهر ساخته می شد. در شهرهای اسلامی نیز دارالخلافه و مسجد در مرکز شهر ساخته شده و بازارها پیرامون دارالخلافه و مسجد پدید می آمد.
در عصر حاضر نیز شهرها از یک الگوی خاص پیروی می کنند:
- منطقه مرکزی: در برگیرنده مرکز و بخش قدیمی بازار با مجموعه ای از عمده فروشی ها و خرده فروشی ها
- نواحی مسکونی: شامل بخش درونی شهر که در هر بخش، مراکز اجتماعی و تجاری در محورهای مرکزی آن پدید آمده اند.
- نواحی پیرامون شهر: مجموعه ای از شهرک ها، حومه های مسکونی و صنعتی و تأسیسات شهری که با حوزه های روستایی در آمیخته اند.
- الگوی چند مرکزی: در شهرهای بزرگ و متوسط، اغلب به مرور زمان، مراکز جدید شکل می گیرند. شبکه های حمل و نقل شهری نقشی عمده در پدید آمدن مراکز درجه دو محلی دارند و اغلب مراکز تجاری و خدماتی در امتداد مسیرهای ارتباطی درون نواحی مسکونی پیرامون شهر تشکیل میشوند.
سلسله مراتب مراکز شهری
- هسته و مرکز اصلی شهر
- مراکز مناطق شهری: هر منطقه از شهر (اعم از مسکونی و غیرمسکونی) دارای مراکز خاصی است و حوزه نفوذ مراکز مناطق شهری (به عنوان مراکز درجه یک شهری) مناطق و بخش های بزرگی از شهر را در بر می گیرد. معمولاً در شهرهای بزرگ، یک منطقه شهری، به اندازه یک شهر متوسط ۲۵۰ هزار تا یک میلیون نفری جمعیت دارد.
- مراکز نواحی مسکونی: از لحاظ نظری، هر ناحیه مسکونی در شهرهای بزرگ به اندازه یک شهر کوچک یا متوسط تلقی می شود. ناحیه شهری در شهرسازی اصطلاحاً کامیونیتی یا اجتماع خوانده می شود و در فارسی معادل شهر یا آبادی است. مرکز ناحیه را مرکز همستان یا مرکز عامه یا مرکز درجه دو می دانند.
- مراکز واحد همسایگی یا محله شهری: کوچک ترین واحد یا اجتماع شهری است و فقط کاربری مسکونی دارد. مرکز هر واحد همسایگی یا محله در شهرها از خدمات خاص تجاری- اجتماعی در مقیاس محلی تشکیل شده است.
سلسه مراتب مراکز شهری با سلسله مراتب تقسیمات اجتماعی شهری:
نوع مرکز خرید | زمین مورد نیاز (هکتار) | جمعیت سرویس گیرنده (هزار نفر) | مشخصات اصلی مؤسسات تجاری- خدماتی |
مرکز همسایگی (محله) | ۱۰-۳ | ۲۵-۵ | سوپر مارکت، داروخانه، آزمایشگاه |
مرکز ناحیه (برزن) | ۲۵-۸ | ۱۵۰-۲۵ | بانک، سینما، فروشگاه های کوچک |
مرکز منطقه (شهری) | ۶۰-۲۰ | ۵۰۰-۱۰۰ | فروشگاه های بزرگ، تخصصی، مؤسسات تجاری، شرکت های خدماتی |
مقیاس مراکز شهری
حداقل سه یا چهار واحد همسایگی یک ناحیه را تشکیل می دهند و این تعداد می تواند به ۸-۶ نیز برسد. به همین ترتیب از تجمع تعدادی ناحیه مسکونی یک منطقه شهری و از تجمع تعدادی منطقه شهری، یک شهر بزرگ پدید می آید. نظام مراکز خدماتی- تجاری شهر هم از این الگو پیروی می کند.
مرکز شهر
به ناحیه مرکز شهر ناحیه کسب و کار می گویند. در این ناحیه فعالیت های تجاری و اجتماعی و خطوط حمل و نقل تمرکز می یابند. به ناحیه مرکز شهر از نظر همگرایی راه ها و سیستم حمل و نقل نقطه همبستگی می گویند. در ناحیه مرکزی شهر با گسترش فعالیت ها، بر میزان تراکم ساختمانی هم افزوده می شود.
تعیین الگو برای مکان گیری مراکز تجاری- خدماتی تابع عامل دسترسی است. در شهرهای ایران، بازارها در امتداد محور اصلی شبکه دسترسی تشکیل شده اند و مرکز محله ها در امتداد گذرهای اصلی محله بنیاد گرفته اند. اندازه و وسعت هر یک از بازارها و بازارچه ها با میزان جمعیتی که به صورت پیاده به آن دسترسی می یافتند متناسب بود.
برنامه ریزی برای مرکز شهر، چه از نظر ساماندهی فعالیت ها و ترافیک اتومبیل ها و چه از نظر بهسازی بافت قدیم، مشکل ترین بخش از شهرسازی است. مهم ترین تجربه در این خصوص در بازسازی ویرانی های جنگ جهانی دوم در شهرهای اروپایی به ویژه آلمان و لهستان بوده است. یکی از مهم ترین شیوه های ساماندهی مرکز شهر، جداسازی محوطه مرکز شهر توسط یک خیابان حلقوی (کمربندی) از شبکه خیابان های شهر و تبدیل محوطه مرکزی به منطقه پیاده است. لذا مرکز شهر از فشار و شدت اتومبیل رها شده و به وسیله مترو زیرزمینی بیشترین دسترسی به آن امکان پذیر است. ذکر این نکته نیز ضروری است که علاوه بر دسترسی مترو و اتوبوس به مرکز شهر، لازم است تا دسترسی اتومبیل نیز به آن فراهم گردد. در صورت ضعف دسترسی و یا محدودیت های ورود اتومبیل به محدوده مرکزی، اقتصاد شهر مورد تهدید واقع شده و میل به توزیع و پراکندگی مؤسسات قدرت می گیرد و این امر مسائل بهسازی مرکز شهر را دشوارتر می سازد. گذشته از هویت و شخصیت شهری، هسته مرکزی شهرها نسبت به سایر بخشهای شهر، دارای بازدهی مالی بیشتری است. تمایل به تمرکز فعالیت های اقتصادی در مرکز شهر، اجتناب ناپذیر است. همین تمرکز موجب افزایش قیمت سرقفلی و قیمت زمین می شود. حفظ قدرت اقتصادی مؤسسات کوچک مرکز شهر و ایجاد نواحی مسکونی جدید در محدوده مرکز شهر، در اهداف مهم ساماندهی مراکز شهری به ویژه ساماندهی فعالیت های خرده فروشی و خدمات جزئی است. زیرا این دو کاربری از مرگ مراکز شهری جلوگیری می کنند.
مهم ترین استراتژی و سیاست در برنامه ریزی مرکز شهرها، توسعه محدوده فعالیت شهرداری در بخش مرکزی شهر است. در بسیاری از شهرها، مرکز شهر به عنوان بخش مرکزی در مجموعه مناطق یک شهر، اهمیت ویژه دارد. بر این اساس سعی می شود تا با اخذ مالیات و عوارض بیشتر، برای بهسازی مراکز هزینه شود.
تفاوت اصلی مراکز جدید و قدیمی در این است که مراکز جدید بر اساس اصول مکان یابی برنامه ریزی شده اند. اما مراکز قدیمی چنین نیستند. در نوسازی مراکز قدیمی شهر، پس از جنگ جهانی دوم و طراحی شهرهای جدید، مراکز تجاری طراحی شده به صورت متمرکز شکل گرفتهاند و مراکز بزرگ تجاری- خدماتی پیاده (mall) را ایجاد کردهاند.
در دورهای، شهرسازان از طریق منطقه بندی، سعی در جداسازی نواحی تجاری و مسکونی از یکدیگر داشتند. امروزه این جداسازی با شکست مواجه شده و شهرسازی به راه های میانه تمایل پیدا کرده است.
مشخصات مربوط به سلسله مراتب مراکز خرید:
نوع | مشخصات |
مراکز خرید منطقه ای | علاوه بر خرده فروشی و خدمات جزئی، شرکت های تجاری، مؤسسات خدماتی و نهادهای اداری و فرهنگی در امتداد خیابانها و مراکز تقاطع ها و میدان ها اصلی
برای جمعیتی معادل ۱۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر افزایش تراکم نسبت به سایر بخش های مجاور قیمت بالای زمین و ارزش سرقفلی، ترافیک و تراکم و گرایش به ایجاد مسیرهای پیاده |
مراکز خرید ناحیه ای | در مقیاسی بین مراکز خرید محله ای (واحد همسایگی) و مراکز منطقه ای
برای جمعیتی معادل ۵۰ هزار نفر فروشگاه های بزرگ، خرید کالاها و خدمات ماهانه دسترسی آسان به تسهیلات ارتباطی برای جمعیت محلی |
مراکز خرید محله ای | مراکز خرده فروشی و خدمات جزئی، مغازه ها و فروشگاه های کوچک، خیر مایحتاج روزانه
اغلب در قسمت های قدیمی شهر و تقاطع خیابان های اصلی و محلی، گذر اصلی محله یا محل تقاطع گذرها نوع ترکیبی این مراکز بیشتر از نوع نواری یا متمرکز کارایی دارد. پاسخگویی به جمعیت ۵ تا ۲۵ هزار نفر تعداد مراکز خرید همسایگی به تعداد جمعیتی و تراکم مسکونی بستگی دارد. فاصل دسترسی ۵ تا ۷ دقیقه فاصله مراکز ۳۰۰ تا ۵۰۰ متر از یکدیگر |
فروشگاه های بزرگ | به مرور و با بزرگتر شدن شهرها، خرده فروشی ها از آن حذف می شوند. بنابراین فروشگاه های بزرگ، شعبات خود را در سایر نقاط تأسیس می کنند که نسبت به مرکز شهر، مزیت پارکینگ و فضای کافی برای انبار کالا را داراست. |
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری
منبع: کتاب مباحث تخصصی برنامه ریزی شهری برنامه ریزی منطقه ای و مدیریت شهری کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب ” نظام مراکز شهری” ذکر منبع و دادن لینک بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید