فضای سبز شهری
بر اساس اصل ۵۰ قانون اساسی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعدی باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می شود. قانون شهرداریها نیز از جمله قوانین دیگری در این زمینه و واگذاری مسئولیت فضای سبز شهری به شهرداری است؛ قوانین دیگری هم در این زمینه وجود دارد:
قانون نوسازی و عمران شهری مصوب ۱۳۷۴، آئیننامه جلوگیری از آلودگی آب مصوب ۱۳۶۳، لایحه قانونی حفظ و گسترش فضای سبز در شهرها مصوب ۱۳۵۹٫
ماده ۵۵ قانون شهرداری در یکی از بندها، ایجاد و نگهداری فضای سبز عمومی را از جمله وظایف شهرداری می داند. بر اساس این قانون، ایجاد باغ های عمومی که همان فضای سبز دارای بازدهی اجتماعی و نیز حفظ و نگهداری و نظارت بر نحوه استفاده از فضاهای یاد شده است، بر عهده شهرداری هاست.
بر اساس ماده ۱ قانون نوسازی و عمران شهری هم، ایجاد خیابانها، میدانها و باغهای عمومی از وظایف شهرداری است. پس از انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۵۹، لایحه قانونی حفظ و گسترش فضای سبز در شهرها، به تصویب رسید که بر اساس ماده ۱ قانون مزبور، قطع درختان ممنوع اعلام شد.
– مصوبه ۱۳۶۹ شورای عالی شهرسازی و معماری، ضوابط تأمین فضای سبز کنار اتوبانها و بزرگراهها و معابر درجه ۱ و ۲، که بر اساس آن طرفین کلیه خیابانها و بزرگراه های داخل محدوده قانونی در کلیه شهرهای کشور به عمق ۱۰ متر و تا انتهای محدوده ملکی و حداکثر ۳۰ متر به کاربری های سبز عمومی شهر اختصاص یابد.
در کلیه شهرهایی که بر اساس سر شماری سال ۱۳۶۵، بیش از ۳۰۰ هزار نفر جمعیت دارند، زمین ها، باغ ها و مزارع موجود در اطراف معابر درجه ۱ و ۲ شهری به عمق حداقل ده متر و تا انتهای محدوده ملکی و حداکثر ۳۰ متر برای تبدیل شدن به فضای سبز عمومی در نظر گرفته می شود.
منظور از فضای سبز شهری، نوعی از سطوح کاربری زمین شهری با پوشش گیاهی انسان ساخت است که هم واجد بازدهی اجتماعی و هم واجد بازدهی اکولوژیکی است. فضای سبز شهری از دیدگاه شهرسازی در برگیرنده بخشی از سیمای شهر است که از انواع پوشش های گیاهی تشکیل شده است و به عنوان یک عامل زنده و حیاتی در کنار کالبد بی جان شهر، تعیین کننده ساخت مورفولوژیک یک شهر است.
فضای سبز را میتوان به دو دسته فضای سبز شهری و فضاهای سبز غیر شهری تقسیم کرد.
فضاهای سبز شهری
خود به ۳ دسته فضاهای سبز عمومی، فضاهای سبز نیمه عمومی، فضاهای سبز خیابانی تقسیم میشود.
- فضاهای سبز عمومی: فضاهایی هستند که واجد بازدهی اجتماعی هستند. این فضاها را معمولاً پارک می نامند. در واقع فضای سبز عمومی، شامل همه فضاهای سبز عمومی مجهز به خدمات و تسهیلات است.
- فضاهای سبز نیمه عمومی: فضاهایی که بازدهی اکولوژیکی دارند ولی استفاده کنندگان نسبت به فضاهای عمومی محدودتر هستند. این فضاها بازدهی تام اجتماعی ندارند.
- فضاهای سبز خیابانی: به طور معمول درختکاری حاشیه مسیرهای پیاده رو و سواره رو.
فضاهای سبز غیر شهری
فضاهایی که کارکرد شهری ندارند. هر چند به علت توسعه های شهری در بافت شهری قرار گفته اند.
سطوح سبز: سطوح سبز هم به ۲ دسته شهری و غیر شهری تقسیم می شود. سطوح سبز دارای کارکردهای شهری را سطوح سبز شهری می نامیم مانند جزیره ها و لچکی های کوچک و. . .
ضرورت ایجاد فضای سبز شهری
به طور کلی استفاده از گیاهان در فضای شهری که نتیجه مستقیم بازسازی شهری بود در نیمه قرن ۱۹ افزایش یافت. در قرن ۲۰ بر خلاف باغهای تفریحی قرن ۱۸ و ۱۹، باغهای کاربردی یا فضای سبز ایجاد شوند. اگر فضای سبز به عنوان جزئی از بافت شهرها، و نیز بخشی از خدمات شهری ضرورت یافته باشد، نمی تواند جدا از نیازهای جامعه شهری باشد. از این رو فضای سبز باید از نظر، کمی و کیفی متناسب با حجم فیزیکی شهر، ساختمانها، خیابانها و جادهها باشد.
از طرف دیگر کیفیت محیط زیست شهری، با امکانات و تأسیسات فضای سبز ارتباط دارد. امروزه فضای سبز و اصولاً معماری فضای سبز بخشی از شهرسازی به شمار می رود. شهر، سیستم زنده پویایی است که پارک ها جزئی از آن هستند و به جهت نقش آنها در کاهش تراکم شهری، ایجاد مسیرهای هدایتی، تکمیل و بهبود کارکرد تأسیسات آموزشی، فرهنگی، مسکونی و ذخیره زمین برای گسترش آینده شهر، با ارزش هستند.
- عملکرد فضای سبز در ساخت کالبدی شهر: از این دیدگاه فضای سبز شهری به عنوان بخش جاندار شهر تلقی شده و در هماهنگی با بخش بی جان کالبد شهر، ساختار یا بافت و سیمای شهر را تشکیل می دهد. در این حالت فضای سبز می تواند نقش لبه شهر، تفکیک شهری و آرایش شبکه راه ها را داشته باشد.
- عملکرد زیست محیطی: عمدتاً بهبود شرایط اکولوژی و کاهش میزان بار آلودگی آنها کمک می کند. کاهش آلودگی صوتی، کاهش آلودگی هوا، بهبود شرایط بیوکلیماتیک در شهر، کاهش آلودگی هوا و. . . از این جمله به شمار می روند.
- عملکردهای اجتماعی – روانی فضای سبز: هدف اصلی در فضاهای سبز و پارک های شهری و مانند آن دستیابی به آثار اجتماعی و روانی آن در هر چه نزدیکتر بودن انسان و طبیعت است.
از دیدگاه گونه شناسی کاربری فضای سبز، میتوان آن را به ۲ دسته فضای سبز حاشیه ای (برون شهری) و فضای سبز درون شهری (پارک ها) تقسیم کرد. فضای سبز برون شهری از سویی نقش مهارکننده رشد بی رویه شهرها را دارد و از سوی دیگر بازدهی زیست محیطی – اکولوژیکی آنها شامل کل محیط زیست می شود.
پارک های درون شهری، علاوه بر نقش زیبایی در شهر، بازدهی اکولوژیکی هم دارند. افزون بر پارک های شهری، میدان ها و مجموعه های ورزشی، پارک های تفریحی کودکان و نوجوانان را هم باید در این گروه به شمار آورد.
- فضای سبز خصوصی: اگرچه این دسته فاقد بازدهی اجتماعی هستند، ولی بازدهی اکولوژیکی آنها حائز اهمیت است.
- فضای سبز نیمه خصوصی: کلیه فضاهای سبز نهادها، ادارات، مراکز دولتی و. . . این دسته نیز فاقد بازدهی اجتماعی کامل است ولی بازدهی اکولوژیکی آنها غیرقابل انکار است.
الگوهای فضای سبز حاشیه شهری (برون شهری)
- کمربندهای سبز احاطه کننده: این کمربندها برای تعیین حدود شهر، کنترل گسترش شهر، رشد بیرویه و بر هم خوردن تناسب ساخت موفولوژیک شهر، ایجاد می شوند. کمربندهای سبز در روند پویش شهر ممکن است نقش اولیه خود را از دست دهند؛ ولی نقش بالقوه آنها به عنوان فضای سبز تعادل بخش و تفرجگاه شهری و شاخص زنده جهت تشخیص روند شهر، پابرجا باقی می ماند.
- کمان های سبز: کمربندهای سبز عریضی هستند که برای مهار رشد بیرویه شهرها و هدایت در جهت دلخواه و برقراری پیوند میان هسته اصلی شهر و شهرک های اقماری و جدا کردن فضای اصلی شهر از فضای حومه به کار می روند.
- محورهای سبز: به فضای سبز امتداد خیابان های شهر و محورهای سبز برون شهری و به فضاهای سبز حاشیه جاده هایی که به طور مستقیم یا از طریق کمربندی به درون شهر راه می یابند، گفته می شود.
- پارک های ملی، این پارک ها بسیار گسترده هستند و از آنها تنها به طور طبیعی و دست نخورده استفاده می شود. چنین پارک هایی ضمن تطبیق با برنامه های آمایش سرزمین باید به طور مساوی و متعادل در کشور پخش شوند. به موازات گسترش و پیشرفت در تمام خدمات شهری و ازدیاد جمعیت، احداث پارک های ملی خود پدیده لازم و ضروری در تشکیل خدمات شهری و بهسازی محیطزیست است. آئیننامه اجرایی قانون حفاظت از محیطزیست مصوب ۱۳۵۴، تعریف زیر را در خصوص پارک ملی ارائه می دهد: پارک ملی به محدودهای از منابع طبیعی کشور اعم از جنگل و مرتع و بیشه های طبیعی و اراضی جنگلی و دشت و آب و کوهستان اطلاق می شود که نمایانگر نمونههای برجستهای از مظاهر طبیعی ایران باشد و به منظور حفظ همیشگی وضع و ایجاد محیط مناسب برای تکثیر و پرورش جانوران وحشی و رشد رستنی ها در شرایط کاملاً طبیعی تحت حفاظت قرار می گیرد.
- آثار طبیعی ملی: عبارت است از پدیدههایی نمونه و نادر گیاهی یا حیوانی، با اشکال یا مناظر کم نظیر و کیفیات ویژه و طبیعی زمین یا درختان کهنسال که یادگار تاریخی میباشند و به منظور داشتن محدوده متناسبی تحت حفاظت قرار می گیرد.
- پناهگاه حیات وحش: به محدوده ای از منابع طبیعی کشور اعم از جنگل و مرتع و دشت و آب و کوهستان اطلاق می شود. زیستگاههای طبیعی نمونه و شرایط اقلیمی خاص برای جانوران وحشی دارد و به منظور حفظ و احیای این زیستگاهها تحت حفاظت قرار می گیرد.
- منطقه حفاظت شده: به محدوده ای از منابع طبیعی کشور اعم از جنگل و مرتع و دشت و آب و کوهستان اطلاق می شود که از لحاظ ضرورت حفظ و تکثیر نسل جانوران وحشی یا حفظ و احیای رستنی ها، وضع طبیعی آن اهمیت دارد و مورد حفاظت قرار می گیرد.
- پارک های جنگلی: به ۲ دسته مصنوعی و طبیعی. پارک های مصنوعی با اهداف ویژه توسط کارشناسان ایجاد می شود. درحالیکه در پارک های طبیعی، تلاش بر این است تا شکل حقیقی و طبیعی زمین حفظ شود. از مهمترین اهداف ایجاد پارک های جنگلی، ایجاد تفرجگاه تولید چوب و بهبود شرایط اکولوژیکی محیط است.
- پارک های گیاه شناسی: به طور معمول، در این پارک ها از مجموعه ای از گیاهان، درختان و. . . از سراسر دنیا جمع آوری می شود. این پارکها بیشتر دیدگاه علمی به همراه دارند.
الگوهای فضای سبز درون شهری (پارک ها)
نام | مقیاس | مساحت | دسترسی |
پارک شهری واحد همسایگی | واحد همسایگی | کمتر از نیم هکتار | برای کودک ۹ ساله، تا پارک با پای پیاده امکان پذیری باشد. از مسیرهای خیابان های سریع شریانی و بزرگراه ها عبور نکند. |
پارک شهری واحد محله ها | محله | دو برابر واحد همسایگی (یک هکتار) | برای کودک ۹ ساله به ۲ برابر معیار واحد همسایگی می رسد. از خیابان کندرو و شبکه دسترسی محلی عبور می کند. |
پارک شهری واحد ناحیه | ناحیه مسکونی | ۲ تا ۴ برابر مقیاس پارک محله (۲ هکتار) | با پای پیاده تا پارک از نیم ساعت تجاوز نکند. |
پارکهای شهری واحد منطقه | منطقه مسکونی | حداقل ۲ برابر پارک مقیاس ناحیه (۸ هکتار) | از دورترین نقطه با وسیله نقلیه از یک چهارم ساعت یا بیشتر خود را به پارک برسانند. |
فضای سبز خیابانی | شامل فضاهای سبز میدان ها، حاشیه بزرگراه ها، حاشیه پیاده روها، جزایر میانی، تقاطع غیر همسطح، باندهای میانی و راه ها و کنار خیابان ها.
این فضاها بخشی از شبکه دسترسی هستند و دارای عملکردهای اکولوژیکی، ایمنسازی ترافیک، اجتماعی و زیباسازی هستند. |
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری
منبع: کتاب مباحث تخصصی برنامه ریزی شهری برنامه ریزی منطقه ای و مدیریت شهری کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب ” فضای سبز شهری” ذکر منبع و دادن لینک بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید