شهر و شهرنشینی در ایران پس از اسلام
تحولات اقتصادی
اقتصاد کشور در دو قرن آغازین ورود اسلام دچار فترت و انحطاط شد. به دو دلیل: ۱٫ ناکارآمدی فرمانروایان جدید در اداره سرزمین ۲٫ خارج شدن اغلب خراج های اخذ شده از کشور پیدایش حکومتهای محلی در قرن های سوم و چهارم، به بهبود اوضاع اقتصادی کشور منجر شد. در این دو قرن کشاورزی توسعه یافت و زمین های زیادی زیر کشت رفت. حمل و نقل دریایی نیز در قرون چهارم و پنجم توسعه یافت. مهم ترین شهر بندری عهد مزبور شهر سیراف بود. اقتصاد این شهر تنها متکی به تجارت و بازرگانی بود. در این دوره شاهد رواج و تسریع روابط پولی و تجاری هستیم که منجر به پیدایش تعداد زیادی صرافی شد به طوری که در شهرهای مهم تجاری بخشی از بازار شهرها به صرافها اختصاص داشت.
بصره نیز یکی از شهرهای مهم تجاری آن زمان بود.
وضع عمومی شهرها از قرن اول تا قرن هفتم هجری قمری
نخستین شهرهای احداثی پس از اسلام اردوگاه هایی برای اسکان سپاهیان مسلمان بودند از جمله کوفه و بصره.
نخستین بنای احداثی در شهرها مسجد بود و سپس در نزدیکی آن بیت المال و دارالاماره را بنا می کردند و سپس فضایی را به بازار اختصاص می دادند. در این دو شهر (کوفه و بصره) ابتدا خانه ها از نی و در دوره های بعدی با اذن خلیفه از خشت و گل ساخته می شدند.
-
بغداد
از بزرگترین شهرهای تازه بنیان که نقشه آن به طور کامل از پیش اندیشیده بود. توسط منصور خلیفه عباسی احداث شد. برای شهر ۴ دروازه به نام های: باب الکوفه، باب البصره، باب خراسان و باب الشام قرار دادند. در مرکز شهر کاخ و مسجد جامع احداث شد. بازار بزرگی هم احداث شد که به دلایل امنیتی بعد ها به حاشیه شهر انتقال یافت.
-
نیشابور
از شهرهای مهمی که در دوره ساسانی و چه بسا در دوره پارتیان احداث شده بود و همواره پایتخت ناحیه اپر شهر بوده است. نیشابور در قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم دار العلم خراسان بود و از اعتبار و شهرت علمی نیز برخوردار بود. نیشابور متشکل از سه بخش بود: کهن دژ، شهر اصلی و ربض. مسجد جامع و بازارهای شهر در ربض قرار داشتند. دو بازار معروف نیشابور آن زمان: چارسوی بزرگ (مربعه الکبیره) و چارسوی کوچک (مربعه الصغیره) بودند. نیشابور را شهری دانسته اند که در میان سایر شهرهای ایرانی بیش از همه دچار فراز و نشیب و ویرانی و آبادی شده است.
-
شیراز
از شهرهای معتبر به خصوص در زمان آل بویه بود. که عضد الدوله به موازات بغداد، آن را به پایتختی خود برگزید. دارای بازارها و بناهای متعددی از جمله: کتابخانه، بیمارستان، گرمابه و … بود. عضدالدوله در نیم فرسنگی شیراز شهری به نام فناگرد خسرو بنا کرد که پس از مرگش از رونق افتاد.
اصفهان، غزنین، بلخ، ری، همدان، بخارا و یزد نیز ازجمله شهرهای آباد و پر رونق این عهد بودهاند.
توسعه شهرنشینی موجب گسترش ربض در شهرها و از رونق افتادن شارستان شد. شهروندان در این دوره در واحدهایی موسوم به محله که در ربض ساخته می شد زندگی می کردند.
عصر آل بویه – بویژه زمان عضدالدوله – عصر سامانیان و عصر سلجوقیان – بویژه زمان صدارت خواجه نظام الملک – از درخشان ترین اعصار این دوره در توسعه و رونق شهرها بودند.
آثار و نتایج یورش مغول
شیوه مغولان در تسخیر شهرهای بزرگ به این صورت بود که ابتدا روستاهای اطراف را تصرف می کردند و سپس عده ای از روستاییان را برای تسخیر شهر به کار می گماردند. بسیاری از شهرهای بزرگ از جمله ری که تا پیش از آن به ام البلاد مشهور بود ویران شد.
در این دوره شاهد سقوط و انحطاط کشاورزی بودیم به دو دلیل: ۱٫ کشته شدن بسیاری از روستاییان ۲٫ ویرانی شبکه توسط مغولان بود.
اصلاحات زمان غازان خان
غازان خان برای جلب حمایت گروههای با نفوذ جامعه مسلمان شد. از جمله اقدامات غازان خان:
- جلوگیری از سفرهای غیر ضروری ایلچی ها به دلیل اینکه به مردم ظلم و ستم روا می داشتند.
- ممنوع شدن باج خواهی ماموران و مجازات خلافکاران
- مقرر شدن زمانی معین برای دریافت مالیات زیرا تا قبل از آن ماموران خودکامه سالی چند مرتبه مالیات اخذ می کردند.
- محدود شدن رباخواری و دادن وامهای مخرب
- رایج شدن پول واحدی از نقره در سراسر کشور و یکسان شدن واحد وزن در همه ایالات
- قانون ثبت خرید و فروش املاک در روزنامه ” دار القضا “
- تسهیلات و معافیت های مالیاتی برای آباد کردن زمین های بایر
- رسیدگی به وضع بچه های یتیم سر راهی، محدود شدن خرید و فروش کنیزان و …
خواجه رشید الدین فضل الله
مهم ترین اقدام او در زمینه عمرانی احداث ربع رشیدی بود که شامل محله های مختلفی از جمله: محله صالحیه، کوچه علماء، محله طلبه، کوچه معالجان و … بود. ربع رشیدی کتابخانه مجهزی داشت که استفاده از آن برای عموم آزاد بود. از دیگر اقدامات عمرانی رشیدالدین فضل الله، اقدامات او در سلطانیه بود که شامل محلات، کانالهای آبیاری و … بود.
وضع عمومی شهرها تا قرن دهم هجری
از جمله شهرهایی که از یورش مغولان در امان ماندند می توان به شهرهای ناحیه فارس و کرمان اشاره کرد.
اقدامات انجام شده تا پیش از زمان غازان خان به دلیل اتکا به نیروها و سرمایه های مردمی و فقدان قوانین و مقررات کافی نتوانست تاثیر رضایت بخشی برای رونق زندگی شهری برجای گذارد.
نخستین فعالیت های موثر شهرسازی در زمان غازان خان آغاز شد. غازان خان محله ای در تبریز به نام شنب غازان احداث کرد.
یورش تیمور مجددا موجب خرابی و ویرانی تعدادی از شهرها و آبادی های کشور شد.
تیمور علاوه بر ویرانی شهرها و قتل عام توده مردم، صنعتگران و نیروهای متخصص نواجی فتح شده را به اجبار به ماوراءالنهر می فرستاد تا به سمرقند و نواحی اطرافش عظمت بخشد. در شهرهای زمان تیمور هیچ گونه امنیت قضایی و اجتماعی وجود نداشت.
پس از تیمور جانشینانش از جمله شاهرخ پسرش و … سیاست های کشورگشایانه پدر را رها کرده و اصلاحاتی در زمینه امور مالیاتی و کشاورزی پدید آوردند.
تحولات اقتصادی و اجتماعی قرن ۱۰ تا ۱۴
گسترش بازرگانی و پیشرفت صنایع و کشاورزی با ایجاد وحدت اداری و سیاسی کشور توسط فرمانروایان صفوی
از جمله اقدامات شاه عباس:
- تامین وحدت سیاسی و اقتصادی کشور
- رواج پول جدید ” عباسی” برای تسهیل داد و ستد
- احداث راه ها برای رونق تجارت و تامین امنیت آنها
- احداث کاروانسراهای متعدد در مسیر راه ها و …
اقدامات کریم خان برای پیشرفت اقتصادی کشور:
- احیاء شبکه آبیاری
- کاهش میزان مالیات ها
- امنیت و آرامش نسبی در کشور و …
دوره حکومت قاجاریان سرآغاز وابستگی اقتصادی ایران به کشورهای بیگانه بود. همچنین فساد، اختلاس و رشوه خواری در همه ارکان و تشکیلات رسوخ کرده بود. پس از سفرهای ناصرالدین شاه به اروپا و رواج کالاهای خارجی در بازار ایران، بازار کالاهای داخلی به شدت از رونق افتاد.
وضع عمومی شهرها و شهر نشینی از قرن دهم تا قرن چهاردهم هجری
گسترده ترین فعالیت های توسعه و عمران شهری این دوره همانطور که اشاره شد از عهد حکومت شاه عباس اول تا آغاز فرمانروایی شاه سلیمان انجام شد. شاه عباس اقدامات بسیاری انجام داد از جمله احداث و توسعه میدان نقش جهان، جهار باغ، محله عباس آباد، شهرک فرح آباد و …
بعد از اصفهان، تبریز دومین شهر و از مهمترین مراکز تجاری آن زمان بود و کالاهای سراسر کشور برای ارسال به ترکیه و اروپا به آنجا آورده می شد. تبریز در زمان هجوم افغانها و ترکان عثمانی ویران شد اما در زمان قاجار ها اندکی از خسارت ها جبران گردید و اقداماتی در جهت عمران و آبادانی از جمله سرپوشیده کردن سراسر بازارها و … انجام گرفت. در زمان قاجاریه تبریز محل اقامت ولیعهد بود و بهمین دلیل از مهم ترین مراکز اداری – سیاسی نیز بود.
شیراز نیز که از زمان شاه عباس مورد توجه قرار گرفته بود در زمان کریم خان به پایتختی انتخاب شد و رونق گرفت. در دوره قاجاریه در اثر بی توجهی مسئولان و آسیبهای ناشی از زلزله ویرانی به شهر راه یافت.
تهران از زمان شاه طهماسب مورد توجه قرار گرفت تا اینکه آغا محمد خان قاجار آن را به دلیل نزدیکی به استرآباد به پایتختی برگزید.
بناهایی که درزمان فتحعلیشاه به تهران اضافه شد: مسجد شاه، باغشاه، قصر قاجار، قصر لاله زار
در زمان ناصرالدین شاه خندق و باروی شهر به تقلید از پاریس شکلی نزدیک به ۸ ضلعی به خود گرفت و برای شهر ۱۲ دروازه قرار دادند.
با وجود پایتخت بودن تهران در زمان قاجار و هیچگاه شکوه و عطمت و تجهیزات و تاسیسات شایسته یک پایتخت را نداشت. به گونه ای که سیاحان در مورد تهران به نکاتی چون: فقدان بناهای عظیم و عمارتهای با شکوه، راهها و کوچه های تنگ و آلوده، مجراهای نیمه سر پوشیده و آلوده آب
روند تاریخی شکل گیری فضاهای آموزشی
در ابتدای گسترش اسلام مسجد یگانه فضای اموزشی بود سپس با گسترش سرزمین های اسلامی شاهد به وجود آمدن مکاتب ویژه آموزش خواندن و نوشتن هستیم. نخستین مدرسه ها در اواخر قرن سوم و در ابتدای قرن چهارم هجری تاسیس شد. در زمان سلجوقیان خواجه نظام الملک گروهی از مدارس را به عنوان نظامیه احداث کرد که از نخستین مدرسه های معتبر، منظم و عظیم جهان اسلام به شمار می آمدهاند که مذهب شافعی را ترویج می کردند.
در دوره صفویان تدریس علوم عقلی ممنوع بود و قدرت علما در این عهد مانند دوره ساسانیان زیاد بود و حوزه فعالیت های آنها بسیاری از شئون اجتماعی را در بر می گرفت.
در زمان قاجاریه و در زمان صدارت امیر کبیر مدرسه دارلفنون را برای تربیت متخصصانی در رشته های طب، زبانهای خارجی و فنون نظامی فراهم کرد.
تحولات اقتصادی و شهرنشینی از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۵ هجری شمسی
در دوره اشغال کشور توسط متفقین، آهنگ رشد اقتصادی به انحطاط گرایید. تنزل رشد سرمایه گذاری صنعتی منجر به توسعه تجارت و زمین خواری شد.
در سال ۱۳۲۵ اندیشه برنامه ریزی که از سالها پیش مورد نظر بود در سطح مقدماتی تحقق یافت و یک هیئت برنامه ریزی تشکیل شد هیئت مزبور پس از تهیه برنامه عمرانی به هیئت عالی برنامه تبدیل شد و سپس سازمان برنامه برای اجرای برنامه عمرانی تاسیس شد.
برنامه اول به دلیل: عدم تامین بودجه با ناکامی مواجه شد. از نیمه دوم دهه ۱۳۳۰ به بعد اقتصاد کشور روز به روز به نفت وابسته تر شد. یکی از تحولات مهم جمعیتی در برنامه سوم اتفاق افتاد، اصلاحات ارضی نیز در این دوره قرار داشت.
اصلاحات ارضی از میان اهداف خود تنها به هدف: بر هم زدن نظام ارباب – رعیتی رسید.
عوامل گریزاننده در روستا در کنار عوامل جذب کننده شهرها موجب کاهش روز افزون شاغلین در بخش کشاورزی شد.
بر پایه برآورد مرکز آمار تحول ناگهانی در شهرنشینی از سال ۱۳۴۰ به بعد آغاز شد. رشد جمعیت شهرنشین بعذ از اصلاحات ارضی به شدت افزایش یافت. در این دوره شاهد تعداد زیادی شهر با جمعیت اندک و تعداد اندکی شهر با جمعیت زیاد هستیم.
شهرهای کشور در سال ۱۳۴۵ به سه دسته تقسیم می شدند:
- شهرهای کشاورزی
- شهرهای نیمه صنعتی
- شهرهای صنعتی
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری | طراحی شهری | تاریخ شهر و شهرسازی
منبع: کتاب مجموعه مباحث مشترک برنامه ریزی و طراحی شهری کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب ” شهر و شهرنشینی در ایران پس از اسلام ” با ذکر منبع بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید