نکات مهم در مورد برنامه ریزی منطقه ای
نکات مهم در مورد برنامه ریزی منطقه ای: برنامه ریزی منطقه ای بخشی از برنامه ریزی فضایی است که شامل رهنمودها و خطوط اساسی و هدایت گر توسعه و رشد منطقه، نواحی، شهرها و روستاها (ضمن خصلت فضایی) با نگرش به جنبه های قوی اقتصادی است.
باغشهر هاوارد، گزارش بارلو ، گزارش پایه اسکات و یوتوات، گزارش ابرکرامبی و لردریت، گزارش دوور و هوب هورس اولین قدم های برنامه ریزی منطقه ای به شیوه علمی می باشند.
آمایش سرزمین در حد فاصل برنامه ملی و برنامه ریزی منطقه ای، خصلت دو گانه اقتصادی- فضایی دارد.
برنامه ریزی منطقه ای فعالیتی است میان رشتهای که از ترکیب ۴ رشته اقتصاد، جغرافیا، برنامه ریزی شهری و نظریه های مکانی به دست می آید. فضا و نیروهای مؤثر در تغییرات فضایی، موضوع برنامه ریزی منطقه ای است.
برنامه ریزی منطقه ای فرایندی است در جهت تنظیم و هماهنگ کردن برنامه های مختلف اقتصادی – اجتماعی با نیازها و امکانات محلی و فرایندی در جهت مشارکت مردم و مناطق در برنامه ریزی و فراهم آوردن موجبات برنامه ریزی از پایین به بالا در جهت انطباق برنامه های کلان ملی با ویژگی های ناحیه ای.
نخستین قدم در برنامه ریزی منطقه ای، تعریف منطقه و شیوه های منطقه بندی است
- تعریف عام منطقه: منطقه بخشی از یک کشور است که وحدت آن ناشی از دادههای آب و هوایی، گیاهی، ناهمواری، اقتصادی، سیاسی، اداری و فرهنگی است.
- در مورد تعریف منطقه دو دیدگاه عینی و ذهنی وجود دارد. دیدگاه عینی بر قابل تشخیص منطقه در فضایی جغرافیایی تأکید دارد اما در دیدگاه ذهنی منطقه ابزاری است برای دستیابی به هدف که بر اساس چندین معیار معین تعریف می شود. امروزه دیدگاه ذهنی، عمومیت بیشتری یافته است.
انواع منطقه در برنامه ریزی منطقه ای عبارت است از
- منطقه همگن یا رسمی: که بر اساس برخی شاخصهای منتخب دارای یکنواختی و همگنی باشد.( شاخصهای فیزیکی و اقتصادی)
- منطقه عملکردی : قسمتی پیوسته از ناحیه جغرافیایی را در بر می گیرد که نشانگر روابط متقابل میان سکونتگاه ها در قالب جریان های کارکردی است و اغلب شامل واحدهای جمعیتی غیر همگن است.( شهر و روستا )
- مناطق قراردادی، برنامه ریزی، کانونی، قطبی، ارگانیک و… نیز اقسام دیگری از تقسیم بندی مناطق است.
- حوزه نفوذ وسعتی است که بر مبنای روابط عملکردی و نقش شهر تعیین می گردد. (اقتصادی)
- پسکرانه نواحی اطراف شهر اعم از حوزه نفوذ یا کشش آنهاست. (جغرافیایی)
روش های منطقه بندی
الف/ روش های تعیین مناطق همگن
- روش وزن دهی عددی شاخص بر اساس شاخص های مختلف اقتصادی، اجتماعی و … (مک گراهانان)
- روش تاکسونومی عددی (اندرسون و هلوینگ)
- روش تحلیل عاملی (گالتون)
ب/ روش های تعیین مناطق عملکردی
- تحلیل جریان ها ( بر پایه مشاهدات جریان های اقتصادی و …)
- تحلیل جاذبه ای ( که بر پایه توان جمعیتی و فاصله قطب ها استوار است و عبارت اند از:
- مدل جاذبه ریلی برای تعیین محدوده بازار
- مدل جاذبه کانورس جهت پیش بینی نقطه جدایی یا شکست و تعیین حوزه نفوذ
- مدل جاذبه هاف جهت پیش بینی احتمال سفرهای مصرف کنند گان چند شهر به یک سری مراکز تجاری در حال رقابت.
- مدل جاذبه هنسن جهت پیش بینی مکان جمعیت بر اساس میزان دسترسی به اشتغال و مقدار زمین های خالی
- مدل جاذبه استیوارت بر اساس مفاهیم فیزیکی نیوتن صورت عامل بالقوه یا پتانسیل جاذبه را مشخص می نماید.
برنامه ریزی منطقه ای دارای دو وجه است
- برنامه ریزی میان منطقه ای باهدف تنظیم رابطه میان انسان و فعالیت ( عمدتاً اقتصادی)
- برنامه ریزی درون منطقه ای باهدف تنظیم رابطه میان انسان، فعالیت و فضا ( فضایی)
هدف های برنامه ریزی منطقه ای از درون منطقه نشأت می گیرد، اما راهبردهای برنامه ریزی منطقه ای در ارتباط با برنامه های ملی تعیین می گردند.
سطوح کالبدی در برنامه ریزی منطقه ای عبارتاند از : منطقه، خرد منطقه، ناحیه، منظومه، مجموعه روستایی و مراکز روستایی.
فنون برنامه ریزی و تحلیل منطقه ای (کمی) عبارت است از:
- روش های تعیین درجه توسعه یافتگی مناطق: که با استفاده از شاخص ترکیب توسعه منابع انسانی سازمان ملل متحد، تاکسونومی عددی و فرایند تحلیل سلسله مراتبی (A.H.P) صورت می گیرد. مزیت روش A.H.P در ترکیب معیارهای چندگانه متضاد و از جنس های مختلف هست.
- مدل های پیش بینی جمعیت: که شامل مدل رشد خطی، مدل رشد نمایی، مدل تعدیل شده رشد نمایی، روش ترکیبی است.
- شناخت اقتصاد پایه ای : به عنوان محرک اصلی اقتصاد منطقه که بر اساس روش ضریب مکانی (L.Q) به دست می آید . در تحلیل اقتصادی منطقه از ضرایب متعددی استفاده می گردد که یکی از مهم ترین آنها ضریب تکاثر (نسبت اشتغال به اشتغال پایه) هست.
- جدول داده – ستانده: توسط لئونیتف و برای تعریف ساخت صنعتی یک نظام اقتصادی و پیش بینی در ساختار اقتصادی به کار گرفته شد، در این جدول روابط متقابل بین بخش های مختلف اقتصادی تحلیل می گردد. این روش مناسب ترین روش تحلیل اقتصادی منطقه است.
- مدل تغییر سهم: که برای تحلیل و پیش بینی شرایط اقتصادی و اشتغال بر پایه تفاوت رشد بخش های شهر در مقایسه با رشد بخش ها در سطح اقتصاد مرجع در سطوح زیر منطقه و بالاتر از شهر به کار می رود.
- روش حساب های منطقه ای: شامل حساب هایی است که در آمد منطقه ای، نحوه توزیع درآمد در میان گروه ها و نحوه توزیع درآمد سرانه را در آینده پیش بینی می کند.
- روش تحلیل موقعیت اقتصادی منطقه: به منظور شناخت و پیش بینی سهم بخش های اقتصادی شهر یا منطقه در مقایسه با کشور به کار گرفته می شود. برای به کارگیری این روش از تکنیک ترسیمی طولی- عرضی آیزارد استفاده می گردد.
- روش های تعیین سلسله مراتب و سطح بندی سکونت گاه ها: که بر پایه سه روش «اسکالوگرام دستی» ، «شاخص مرکزیت» و تحلیل عاملی صورت می گیرد.
- نظریه رشد بخش های اقتصادی در توسعه منطقه ای: که عامل پویایی رشد را در سرمایه گذاری های درون منطقه ای میداند.
روش های تعیین مکان بهینه
- روش جمعیت به عنوان شاخص مرکزیت (روش میسرا)
- روش میزان سنج نهادی «گاتمن»: مبتنی بر وجود یا عدم وجود مؤسساتی که خدمات فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی را تأمین میکند.
- روش کارکردی : در این روش وجود تأسیسات اقتصادی، اجتماعی بیشتر در یک مکان موجب گرفتن امتیاز میشود.
- روش وزن بندی مراکز با استفاده از شاخص مرکزیت ( اطلاعات جمعیتی و میزان خدمات)
- روش مجموع حداقل فواصل : در این روش هر سکونتگاه با توجه به موقعیت قرارگیری و نحوه ارتباط آن با سایر اجزاء سیستم از طریق راه های ارتباطی موجود امتیاز کسب می کند.
- روش توان جمعیتی : این روش برای مکان یابی نقاط و یا مرکز بهینه خدمات کاربرد دارد.
- روش فاصله نقطه جدایی بین دو نقطه (مدل کارنوس)
روش های تعیین مکان های مرکزی
اساساً تعیین تمامی مکان های مرکزی بر پایه صرفه جویی های ناشی از مقیاس و مکانیزم بازار آزاد استوار است
- مدل مکان مرکزی فون تانن: در این مدل نوع محصولات کشاورزی با توجه به هزینه حمل و نقل تغییر می یابد. این نظریه اولین نظریه و پایه تمام نظریات مکانی است.
- مدل مکان مرکزی «والتر کریستالر» : این مدل برای تعیین سلسله مراتب مرکزیت با استفاده از مفاهیم «اقتصاد بازار » و «ارزش آستانه» طراحی شده است. (شش ضلعیهای تلاقی شده)
- مدل آگوست لوش: وی برخلاف کریستالر برای ساختن مدل سلسله مراتبی خود از پایین (روستا) به بالا اقدام نمود. نظریه لوش مبتنی بر شبکه روستاهای کشاورزی است که در یک دشت زراعی به شکل مثلث پراکنده اند.
- نظریات گالپین: گالپین و پیروانش، مکان های مرکزی را از دیدگاه روستایی تجزیه و تحلیل کردند و از این راه سلسله مراتب عملکردی را به صورت تجربی به دست آوردند.
- نظریه درختی در سلسله مراتب فضایی میسرا: در این نظریه نیز از پایین به بالا اقدام می شود و هر سطح از فضا از روستا گرفته تا نقاط کلانشهری واجد نقش مرکزیت است و کانون رشد برای سطوح پایین تر محسوب می شود.
- به طور کلی مهم ترین اصل در سازمان دهی مکان های مرکزی کارایی اقتصادی ( میزان بازاریابی) است.
نظریات قطب رشد
نظریه قطب رشد فرانسواپرو :
مفهومی است غیر جغرافیایی و در فضایی است اقتصادی. پس از پرو بودویل، در بعد فضایی دادن به قطب رشد آن را مجتمعی از فعالیت های پیشرو تعبیر کرد و آن را برای القای رشد به مناطق عقب مانده و پیوند آنها با نظام کشور، راهبرد آمایشی مناسبی می دید.
نظریه مرکز – پیرامون فریدمن:
فریدمن جهت توسعه ساختارهای فضایی مناطق دو زیر نظام فضایی (مرکز و پیرامون) تأکید دارد. یکی مرکز که قلب پیشتاز و پویای نظام است و دیگری پیرامون که می توان آن را بقیه نظام به حساب آورد و در حالت وابستگی یا سلطه پذیری نسبت به مرکز قرار دارد.
آگروپلتین یا منظومه کشت شهری : توسعه آگروپلتین متأثر از دو پایه فکری ۱- مدل مرکز پیرامون و ۲- راهبرد نیازهای پایه ای است. رهیافت توسعه آگروپلتین کوشش برای افزایش تولید در نواحی روستایی را در اولویت قرار می دهد.
نظریه های مکان یابی صنایع
آلفردوبر : هدف وی به حداقل رساندن هزینه تولید است از و بدین منظور سعی در تقلیل هزینه حمل و نقل به عنوان مهم ترین عامل صرفه جویی دارد.
گرین هات: هدف وی کاهش هزینه های نیروی کار، سرمایه و مالیات تا حد ممکن و به حداکثر رساندن سود و درآمد است.
والتر آیزارد: عوامل تولیدی (اقتصادی) و عوامل فرهنگی را در مکانیابی صنایع و توسعه منطقه ضروری می داند.
نظریه راندنیلی: معتقد به توسعه یکپارچه شهر و روستا و توزیع یکپارچه فعالیت ها و صنایع در سطوح منطقه ای.
مدل پیش بینی تعداد واحدهای مسکونی شهر یا منطقه: بدین منظور از تابع لجستیک، بیان مناسبی برای پدیده های اشباع شونده است، استفاده می گردد.
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی منطقه ای
منبع: جزوه سیر اندیشه ها در شهرسازی و مبانی برنامه ریزی شهری ، منطقه ای و مدیریت شهری کیمیا فکر بزرگ
انتشار مقاله نکات مهم در مورد برنامه ریزی منطقه ای با ذکر منبع بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید