نقش و وظیفه شهرداری ها در برنامه ریزی فضاهای فرهنگی تفریحی
فراغت به مجموعه فعالیتهایی گفته می شود که شخص به میل خود برای استراحت، تفریح، گسترش اطلاعات و آموزش شخصی، مشارکت آزاد اجتماعی و کاربرد توان خویش در خلاقیت در زمانی فارغ از تعهدات شغلی، خانوادگی و اجتماعی انجام می دهد. برتراند راسل، معتقد است آخرین دستاورد تمدن، توانایی انسان در پر کردن هوشمندانه ایام فراغت است. بنابراین، این عمل هوشمندانه به مدیریت نیاز دارد.
رایج ترین فضای گذران اوقات فراغت در شهر، بوستان (پارک) است. پارک، فضای عمومی و چند کاربردی است که استفاده از آن برای همه شهروندان آزاد است و هیچ گونه محدودیتی از دیدگاه اجتماعی برای بهره برداران از آن وجود ندارد. انواع دیگر فضاهای گذران اوقات فراغت که شهرداری در قبال آن وظیفه دارد عبارت است از:
- زمین های بازی: زمین های بازی که معمولاً در پارک ها احداث می شوند مناسب برای این فعالیت هستند. زمین های بازی نیز مانند پارک ها سلسله مراتب دارند که از زمین بازی کودکان شروع شده و به شهربازی که اندازه و عملکرد گسترده تری دارد ختم می شود.
- فضاهای ورزشی: به هر فعالیتی که کم و بیش به حرکات شدید بدنی وابسته است و بر اساس مقررات خاص انجام می شود فعالیت ورزشی گفته می شود.
- کتابخانه: موسسه آموزشی عمومی است که هدف آن ارائه خدمات اطلاع رسانی و آموزشی به شهروندان است. توزیع کتابخانه ها هم از نظم سلسله مراتبی تبعیت می کند.
- تفرجگاه های طبیعی پیرامون شهرها: این تفرجگاهها نیز تحت نظارت شهرداری ها قرار می گیرند.
بند ۶ ماده ۵۵ قانون شهرداری معتقد است تأمین موسسه های فرهنگی و بهداشتی و تعاونی مانند بنگاه حمایت از مادران، درمانگاه، پرورشگاه، نوانخانه، شیرخوارگاه، تیمارستان، کتابخانه، کلاس های مبارزه با بی سوادی، کودکستان، باغ کودکان و… در حدود اعتبارات مصوب بر عهده شهرداری است. در بند ۲۱ همین ماده هم احداث ورزشگاه از وظایف شهرداری ذکر شده است. البته به موجب قوانین بعدی، از جمله قانون ایجاد سازمان تربیت بدنی و قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، این قوانین به طور ضمنی باطل شده و اکنون به جز توسعه و احداث پارک، وظایف دیگر بر عهده شهرداری نیست. به هر حال وظیفه شهرداری فقط ایجاد فضای سبز نیست. چرا که فضای سبز به تسهیلات و تجهیزاتی نیز احتیاج دارد.
نقش و وظیفه شهرداری در برنامه ریزی و مدیریت کتابخانه
بر اساس قانون تأسیس کتابخانه های عمومی در شهرها (مصوب ۱۳۴۴) شهرداری ها موظف اند هر سال قبل از تقسیم اعتبارات شهرداری، یک و نیم درصد از کل درامد خود را برای تأسیس کتابخانه های عمومی و قرائت خانه، خرید کتاب و اداره کتابخانهها در شهر اختصاص دهند. در سال ۱۳۵۲ پرداخت این مبلغ از سوی شهرداری لغو گردیده و وزارت فرهنگ و هنر، مسئول تأمین اعتبارات مورد نیاز کتابخانه ها شد.
قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مصوب ۱۳۶۵، در خصوص ایجاد، توسعه، و تجهیز و اداره کتابخانه های عمومی و تأسیسات فرهنگی، هنری، سینمایی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سراسر کشور، این نکته را خاطر نشان می سازد که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تنها در مورد کتابخانه های وابسته به خود، وظیفه دارد. و در خصوص سایر کتابخانه ها، همچنان زیر نظر هیئت امنای کتابخانه های عمومی کشور بوده و طبق آن فعالیت می کنند.
-
کتابخانه ها
کتابخانه تخصصی، کتابخانه ای است که به موضوع یا مجموع موضوعاتی خاص یا شکل (فرم) ویژهای از مدارک اختصاص یافته است و هدف از ایجاد آن رفع نیازهای مراجعان خاص می باشد. مهمترین و رایج ترین نوع کتابخانه، کتابخانه عمومی است که اغلب شهرداری ها و دولت ها در پی ایجاد و توسعه آن هستند. سطح و اندازه کتابخانه ها باید متناسب با حوزه نفوذ و تعداد مراجع آنها باشد.
بر اساس معیارهای شهرسازی، انواع کتابخانه ها به شرح زیر می باشند:
نوع | شعاع عمل | جمعیت تحت پوشش | سطح زیربنا | ظرفیت سالن |
کتابخانه محلی | ۱۰۰۰-۵۰۰ متر | ۱۰۰۰۰-۱۰۰۰ نفر | ۲۵۰-۱۸۰ مترمربع | ۲۵-۲۰ نفر |
کتابخانه ناحیه | ۱۶۰۰-۱۰۰۰ متر | ۲۵۰۰۰-۱۰۰۰۰ نفر | ۵۰۰-۲۵۰ مترمربع | ۶۰-۳۰ نفر |
کتابخانه منطقه | ۵۰۰۰-۱۵۰۰ متر | ۱۰۰۰۰۰-۲۵۰۰۰ نفر | ۲۰۰۰-۷۵۰ مترمربع | ۲۰۰-۶۰ نفر |
کتابخانه شهر | تمام شهر | ۱۰۰۰۰۰ نفر و بیشتر | ۸۰۰۰-۴۰۰۰ مترمربع | ۵۰۰-۲۰۰ نفر |
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کتابخانه ها را درجهبندی می کند. بر این اساس آنچه در این درجه بندی کتابخانه مرکزی است، معادل کتابخانه مرکزی شهر، کتابخانه درجه یک معادل کتابخانه منطقه، کتابخانه درجه دو یا سه معادل کتابخانه ناحیه و کتابخانه درجه چهار و پنج معادل کتابخانه محلی است.
-
معیارهای مکان یابی و توزیع کتابخانه ها در شهر
لازم است تا ابتدا خصوصیات جمعیتی همانند جنس، سن، تحصیلات و. . . مورد بررسی قرار بگیرد. همچنین باید ارتباط کتابخانه با سایر مؤسسات فرهنگی و آموزشی نظیر دانشگاه ها و مدرسه ها و از همه مهمتر، اهداف بلندمدت و کوتاه مدت کتابخانه و خدماتی که ارائه می دهد مشخص شده باشد.
- کتابخانه باید در جایی قرار بگیرد که درصد زیادی از استفاده کنندگان به آن دسترسی داشته باشند.
- مراکز مناطق و محلات شهری که به طور مستمر فعال هستند، مناسب ترین مکان برای کتابخانه هستند.
- کتابخانه باید کاملاً در دید عموم قرار بگیرد.
-
همجواری های مناسب برای کتابخانه ها
کتابخانه محله | پارک محلی، مرکز محله و بنیادهای آموزشی |
کتابخانه ناحیه | پارک، مرکز خرید، مرکز خدمات دولتی و عناصر فرهنگی و آموزشی |
کتابخانه منطقه | پارک منطقهای، مرکز منطقه، عناصر فرهنگی و آموزشی مانند دانشگاهها و مرکز اداری |
کتابخانه مرکز شهر | مرکز تجمع و مراجعه اکثریت شهر |
-
توصیه های برنامه ریزی برای کتابخانه ها
- استانداردهای جهانی و بین المللی: برای هر ۱۰۰۰ نفر جمعیت باید ۵/۱ صندلی در ۵/۲ مترمربع فضا در نظر گرفت. بنابراین باید ظرفیت کتابخانه یا کتابخانه های شهری با ۱۰۰۰۰۰ نفر جمعیت باید حداقل ۱۵۰ صندلی باشد.
- جمعیت شهر و رشد آتی آن: احداث کتابخانه معمولاً در برنامه ای میان مدت اتفاق می افتد. بنابراین باید نیازهای جمعیت ۱۰-۵ سال آینده را هم در نظر گرفت.
- سلسله مراتب عملکرد کتابخانه ها: لازم است تا دقت کافی در این زمینه شود تا از ظرفیت های کتابخانه ها به صورت کامل استفاده شود.
- برآورد هزینه احداث: از دو جنبه خرید زمین و احداث ساختمان و هزینه خرید تجهیزات کتابخانه ای.
-
توصیههای طراحی برای کتابخانه ها
- انعطافپذیری: امکان پذیر بودن انطباق تحولات و نیازها از راه به حداقل رساندن عناصر ثابت در طرح و قابلیت جابجایی جداکننده ها.
- قابلیت انطباق طرح با نیازهای آتی: طرح باید قابلیت توسعه، کوچک شدن، تجمع یا تجزیه بخشها و… را داشته باشد.
- فشردگی طرح و نقشه: مسیرها باید به حداقل برسد و نقشه به مربع نزدیک باشد یا تعداد طبقات محدود باشد.
- دسترسی و روابط داخلی: محل ورود و خروج باید به یک جا محدود شود.
- استفاده از نور طبیعی
- افزایش ایمنی
- ایجاد تأسیسات مکانیکی: برای تأمین شرایط محیطی مناسب و جلوگیری از خطرهای ناشی از آتشسوزی و نشت آب.
- ایجاد تأسیسات برقی
- ملاحظات سازهای: بار یکسان در طبقات، تعیین ابعاد دهانهها با ابعاد و گنجایش قفسه ها.
- اقتصادی بودن: توجه به شرایط محیطی و اقلیمی برای کاهش مصرف انرژی و استهلاک، کاهش هزینه کارکنان با استفاده از پلان باز و انعطاف طرح.
نقش و وظیفه شهرداری ها در برنامهریزی و مدیریت ورزشگاه ها
به موجب قانون تأسیس سازمان تربیت بدنی، مصوب ۱۳۵۰، سرپرست اصلی وزارت کشور، سازمان تربیت بدنی اعلام شده است. البته مفاد این قانون نشان می دهد وظیفه شهرداری در احداث ورزشگاه ملغی نشده است. چرا که در این قانون وظیفه سازمان تربیت بدنی نخست هماهنگی در فعالیت های تربیت بدنی و سپس احداث و اداره اینگونه مراکز است. علاوه بر این، بر اساس بند ۲۱ ماده ۵۵ قانون شهرداری، شهرداری موظف به ایجاد باغ کودکان است. یکی از اجزای جدانشدنی باغ کودکان زمین بازی برای آنهاست.
بر اساس ماده ۹۹ قانون شهرداری، شهرداری ها می ایست برای حریم شهر، نقشه جامع شهرسازی تهیه کنند. تفرجگاه های پیرامون شهر، معمولاً در حریم قرار دارند و شهرداری موظف است بر اساس طرح های مصوب بر ساخت و ساز در این محدوده نظارت کند. و با تخلفات ساختمانی (بر اساس ماده ۱۰۰) و تخلفات بهداشتی (ببند ۲۰ ماده ۵۵) برخورد کند.
-
زمین های ورزشی
اهداف اصلی ترویج و تعلیم ورزش از سوی نهادهای عمومی از جمله شهرداری ها، شامل اهداف جسمانی، اهداف روانی و اهداف اجتماعی است.
-
مشخصات انواع زمین های ورزشی:
مرکز ورزشی واحد همسایگی | – شعاع کاربری واحد همسایگی: ۳۰۰ متر
– جمعیت تحت پوشش: ۴۰۰۰-۲۰۰۰ نفر – حداقل مساحت: ۵۰۰ متر |
مرکز ورزشی محله | – علاوه بر فضای آزاد مراکز ورزشی واحدهای همسایگی، سالنهای ورزشی ژیمناستیک و شطرنج
– جمعیت تحت پوشش: ۱۰-۶ هزار نفر – حداقل مساحت: ۸۰۰۰ مترمربع – گنجایش: ۱۴۰۰-۱۰۰۰ نفر تماشاگر و بازیکن |
مرکز ورزشی ناحیه | – شعاع کاربری: ۳۰۰۰-۱۵۰۰ مترمربع
– جمعیت تحت پوشش: ۳۰۰۰۰ هزار نفر – متوسط مساحت: ۳۰-۲۰ هزار مترمربع – گنجایش: ۷۰۰۰ نفر |
مرکز ورزشی شهر | – شامل همه فضاهای ورزشی مورد نظر شهروندان
– اندازه و شعاع عملکرد و جمعیت تحت پوشش به جمعیت و اندازه شهر بستگی دارد. |
-
معیارهای مکان یابی زمین های ورزشی
- دسترسی: مهمترین معیار در مکان یابی زمینهای ورزشی به شمار می رود. دسترسی در زمین های ورزشی واحد همسایگی با مرکزیت مرتبط است. مراکز ورزشی مورد استفاده تماشاگران هم قرار میگیرند.
- آسایش: میتوان در فضای بین این کاربری ها و کاربری های حساس به سروصدا از فضای سبز یا سرپوشیده کردن فضاهای ورزشی استفاده کرد.
- شیب کم زمین: به جز در مورد ورزش های کوه نوردی و اسکی، دیگر رشته ها به شیب کم احتیاج دارند.
- همجواری: همجواری مناسب برای این کاربری، شبکه بزرگراهها، مناطق خوش آب و هوا و… می باشد. همجواری های نامناسب برای این کاربری هم کاربری بهداشتی و درمانی، صنعتی و کارگاهی و ایستگاه های جمعآوری یا مرکزهای دفع زباله هستند.
-
معیارهای برنامهریزی مراکز ورزشی
- توجه به اصل سلسله مراتب: زمینهای ورزشی باید به شکل شبکهای سلسله مراتبی از مراکز ورزشی واحدهای همسایگی تا مجموعه ورزشی شهر، برنامه ریزی شود.
- سطح سرانه پیشنهادی: مراکز ورزشی واحد همسایگی ۲ مترمربع، محله ۴/۱ مترمربع و ناحیه ۲/۱ مترمربع. به طور کلی تعیین سرانه پیشنهادی منطقه و شهر به بررسی و مطالعات محلی نیاز دارد.
- مراکز ورزشی واحد همسایگی فاقد فضای بسته هستند و ۱۰۰ درصد آنها به فضای باز اختصاص دارد. در مرکز ورزشی محله، ۹۰ درصد فضای باز وجود دارد و برای هر ۲۰۰ مترمربع، یک پارکینگ در نظر گرفته می شود. تعیین فضای باز مراکز ورزشی ناحیه و بالاتر به معیارهای هر یک از تأسیسات ورزشی موجود در آن بستگی دارد. برای ورزش های داخل سالن، به ازای هر ۸۰ مترمربع و برای ورزشهای میدانی، به ازای هر ۱۵۰ مترمربع، ۲۵ مترمربع به پارکینگ اختصاص داده می شود.
- احداث مجموعه های ورزشی بزرگ، باید در قالب طرح های توسعه شهری و در چارچوب نظام کاربری ها انجام شود. ولی اگر چنین طرحی در دست نباشد، و یا بعد از تهیه طرح، قرار شود ورزشگاه بزرگی ساخته شود لازم است تا موارد زیر رعایت شود: تجزیه و تحلیل های اجتماعی و جمعیتی، کاربری های پیرامون، ترافیک، تأسیسات زیربنایی، هواشناسی، زمینشناختی و خاکشناسی.
-
فضاهای بازی
مشخصات لازم برای فضای بازی گروه های سنی مختلف به شرح زیر است
گروه سنی | مشخصات |
۳-۰ ساله | فضای باز یا بسته، چمنکاری شده یا کف سازی شده و بدون پله و زاویههای خطرناک
حداقل فضا: ۱۰۰ مترمربع (حدود یک مترمربع برای هر کودک) میزان استفاده: روزانه فاصله محل بازی و خانه: ۵۰ متر |
۶-۴ ساله | فضای باز یا بسته، چمنکاری شده یا کف سازی شده، بدون پله و زاویههای خطرناک
حداقل فضا: ۴۰۰ مترمربع برای استفاده حدود ۲۰۰ کودک (دو مترمربع برای هر کودک) میزان استفاده: روزانه فاصله فضای بازی و خانه: ۳۰۰-۲۰۰ متر |
۱۵-۱۲ ساله | فضای باز، چمنکاری شده یا دارای کف سازی
حداقل فضا: ۸۰۰۰ مترمربع برای استفاده ۱۶۰ نوجوان (۵ مترمربع برای هر نوجوان) میزان استفاده: روزانه فاصله تا خانه: ۸۰۰۰-۵۰۰۰ متر |
-
طبقهبندی زمین های بازی
- زمین بازی کودکان ۶-۰ ساله که مقیاس واحد همسایگی دارد.
- زمین بازی برای همه گروه های سنی همراه با خانواده ها که گاهی به آن شهربازی هم می گویند. حوزه نفوذ این فضا وابسته به اندازه و امکانات ناحیه، منطقه و شهر است.
- نکته: پایه های اولیه شهربازی به معنای امروزی آن پس از جنگ جهانی دوم گذاشته شد.
-
معیارهای مکان یابی زمین های بازی
- دسترسی: مهمترین عامل در مکانیابی به شمار می رود. بچهها باید قادر باشند در جوار محل سکونت امکان برقراری ارتباط فعال و بازی با همسالان خود را داشته باشند.
- فاصله: زمین بازی کودکان خردسال (۶-۰ ساله) نباید بیش از ۳۵۰ متر با محل سکونت آنها فاصله داشته باشد. معمولاً این زمین های بازی در پارکهای کودک یا پارکهای همسایگی مکان یابی می شوند. محل بازی کودکان بزرگتر حداکثر می تواند در فاصله ۸۰۰ متری منزل آنها باشد.
- همجواری: همجواری های مناسب برای فضای بازی کودکان، تأسیسات آموزشی، مرکزهای تجاری، تفریحی، فرهنگی و فضاهای سبز هستند. همجواری های نامناسب، محل جمع آوری زباله، تأسیسات درمانی و بهداشتی و تأسیسات صنعتی است.
- امنیت: از مهمترین معیارها در مکان یابی به شمار می رود. قابل نظارت بودن زمین بازی برای والدین و نیز عدم عبور کودکان از خیابان های شلوغ و پرتردد اهمیت دارد. بنابراین زمین بازی باید در مجاورت خیابانها باشد.
-
تفرجگاه های پیرامون شهرها
منابع تفرجگاهی یا گردشگاه ها بر حسب مقیاس دسترسی به سه گروه درون شهری (شامل پارکها و سایر فضاهای باز شهری) حاشیه شهری (باغها و مزرعهها) و برون شهری (نظیر جنگلها و سواحل) تقسیم میشود.
فرایندی که در برنامه ریزی برای ساماندهی تفرجگاه های بیرون شهرها باید مورد توجه قرار گیرد:
- بررسیهای عمومی و پایه، شامل مبانی نظری ساماندهی تفرجگاه ها و الگوی کامل توسعه منطقه
- شناخت عمومی منطقه شامل مشخصات طبیعی، جمعیتی، اداری و سیاسی
- انجام مطالعات اقتصادی و اجتماعی ویژه در حیطه نظام اجتماعی و فرهنگ گردشگری منطقه
- انجام تحقیقات کالبدی- کارکردی و گروه بندی تسهیلات و تجهیزات گردشگاهی، شبکههای دسترسی و تسهیلات اقامتی و…
- شناخت امکانات و محدودیتها
- پیش بینی تعداد و ترکیب گردشگران
- بررسی قابلیت های توسعه در منطقه
- پیشنهاد برنامه راهبردی ساماندهی تفرجگاه
- پیش بینی برنامه راهبردی ساماندهی با در نظر گرفتن تمام ملاحظات طراحی محیط زیست و مانند آن.
-
فضاهای موازنه اکولوژیکی
موازنه یعنی تولید مجدد آنچه به مصرف رسیده، از نیروی روحی و جسمی انسان گرفته تا هوا و خاک و آب و فضاهای طبیعی که عدم بازسازی و جایگزینی آن موجب بروز خسارتهای اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی میشود. ایجاد فضای موازنه اکولوژیک یکی از الزامات چشمانداز سازی است.
وظیفه فضاهای موازنه اکولوژیک، احیای منابع در زنجیره تولید، مصرف و بازسازی است. در مقابل فضاهای عمدتاً مصرف کننده شهری، باید فضاهایی را به وجود آورد که حداقل امکان احیاء و تولید مجدد بخشی از آنچه در نتیجه گسترش شهرها و توسعه شهرنشینی به مصرف می رسد، میسر شود و از این طریق در روند فرایندهای جاری در محیط زیست تعادل برقرار گردد. ایجاد چشم اندازهای طبیعی به عنوان فضاهای آزاد و برخوردار از کمترین سطوح ساخته شده کاری است در جهت موازنه اکولوژیک.
در طبیعت کنونی بهتر است چشم اندازهای طبیعی در قلمرو اکولوژیک شهرها به صورت فضاهای چند منظوره برنامه ریزی و طراحی شوند. یعنی به صورت فضاهایی که به ایمن سازی محیط، رفع خرابی های موجود و کاهش آلودگی هوا به طور همزمان کمک کنند.
نکته: در محیطهای بیابانی و نیمه بیابانی، باید همواره توان اکولوژیک منطقه را مد نظر قرار داد.
نکته مهم در اینجا دستیابی به حداقلی از وسعت است که در آن یک چشمانداز می تواند به صورت اکوسیستمی سالم و خودگردان عمل کند. وسعت چشم اندازهای طبیعی که قرار است وظیفه موازنه اکولوژیک شهرهای همجوار خود را عهده دار شوند، باید میزانی باشد که بعد از گذشت زمان، فرایندهای اکولوژیک در آن جاری شود.
در برنامه ریزی زیست محیطی، نظریه ای وجود دارد و مبنی بر این که در کنار هر فضای متراکم شهری، باید چندین فضای کم تراکم روستایی به عنوان فضاهای موازنه اکولوژیک در نظر گرفت. دو هدف با این کار پیگیری می شود:
- ادامه فعالیت های کشاورزی موجب می شود تا محیط به حال خود رها نشود و منابع سرزمین هرز نرود.
- حضور مهمانان در مناطق روستایی برای آنها منبع درامد محسوب می شود.
- هر شهر از طریق چند واحد روستایی که می توانند بخشی از نیازهای غذایی خود را از آن تأمین کند در برگرفته شده و از این طریق حمایت شود.
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری
منبع: کتاب مباحث تخصصی برنامه ریزی شهری برنامه ریزی منطقه ای و مدیریت شهری کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب ” نقش و وظیفه شهرداری ها در برنامه ریزی فضاهای فرهنگی تفریحی” ذکر منبع و دادن لینک بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید