عناصر و اجزای اصلی شهرها
محله های مسکونی
در شهرهای پیش از اسلام، عوامل اقتصادی – اجتماعی تعیین کننده مرز بندی محله های مسکونی و روابط داخلی و خارجی آنها بود. پس از اسلام این امر دگرگون شد به طوری که در شهرهای نوساز اسلامی، مرزبندی ها بر پایه پیوندهای طایفه ای و قبیله ای تعیین می شد.
از قرن سوم هجری به بعد، عامل مذهب، یکی از عوامل مهم همبستگی های محله ای شد.
در دوره صفویه، گروه بندی های فرقه ای موجب تقسیم بندی محله های شهر به دو بخش عمده حیدری و نعمتی شد. همچنین گاهی همبستگی های صنفی و حرفه ای موجب شکل گیری برخی محلات مسکونی می شد. نکته مهم این است که عواملی که می توانست موجب همبستگی محلات شود به همان اندازه می توانست برای حیات اجتماعی شهر مضر بوده و از پیوند و همبستگی آنان بکاهد.
اعتبار اجتماعی و اقتصادی هر محله بستگی به تعداد و قدرت مالی و اجتماعی اعیان محله داشت.
خصوصیات فضای کالبدی محلات
عوامل جغرافیایی و اقلیمی در شکل گیری فضای کالبدی محلات بسیار تاثیر داشته است از جمله در
۱٫ شکل گیری فضای واحد های مسکونی
۲٫ در چگونگی قرار گیری واحد های مسکونی نسبت به یکدیگر و نحوه تجمع آنها
۳٫ در نحوه شکل گیری و نوع تاسیسات و تجهیزات شهری، موثر بوده است.
وسعت و اندازه محلات بسیار متنوع بوده و تعداد آنها در هر شهر دارای قاعده مشخصی نبوده است.
ویژگی های محلات
- نظام نیمه مستقل در اداره امور داخلی و تامین نیاز های خود
- برخی از آنها دارای دروازه مخصوص بودهاند.
- توسط یک راه اصلی به بازار یا امتداد راه اصلی منتهی به بازار وصل می شد.
- فضای داخلی هر محله، جنبه نیمه عمومی داشت.
- فضای کالبدی محله ها کمتر از پیش اندیشیده بود و تابع رشد اقتصادی و جمعیتی شهر بود.
- سیمای داخلی محلات منظری هماهنگ و متناسب را عرضه می کرد.
مرکز محله و تاسیسات و تجهیزات آن
تاسیسات و تجهیزات مرکز محله از نظر کالبدی در فضایی قرار می گرفتند که حتی الامکان بهترین نحوه دسترسی را برای همه اهالی فراهم آورند، به همین دلیل مرکز محله ها که مکان استقرار فضاهای مزبور بودند در محل تقاطع راه های اصلی محله و اغلب در مرکز فیزیکی محله شکل می گرفتند.
مسجد، حمام، آب انبار، چند مغازه تجاری و … از عناصر مرکز محله ها بودند. آداب و رسوم اهالی هر شهر نیز نقش تعیین کننده ای در شکل گیری فضای هر مرکز محله داشت، برای مثال در نظر گرفتن فضای باز و بزرگ برای حسینیه را می توان از این نوع برشمرد.
احداث بناها و فضاهای عمومی در مرکز محلات به دو گونه بود:
۱٫ همیاری اهل محل
۲٫ توسط اعیان و مهتران محله
تعداد بناهای مزبور به وسعت هر محله و موقعیت اقتصادی و اجتماعی ساکنان آن بستگی داشت. اما معمولا برای هر ۱۰۰ تا ۲۰۰ واحد مسکونی حداقل یک حمام و یک مسجد وجود داشت.
بازار
بازار به عنوان نهادی اقتصادی – شهری در دوره ساسانیان شکل گرفت. بازار در شکل کلی خود نهادی منحصر به شهرها نبوده است بلکه در نواحی روستایی نیز بازارهای موقت شکل می گرفته است. به طوری که گاه تشکیل بازارها در روستاهایی که از نظر دسترسی و عوامل دیگر بهترین شرایط را داشتند، منشا ء پیدایش برخی از شهرهای غربی و معدودی از شهرهای ایرانی بوده است.
هسته اولیه بازار معمولا در کنار یکی از پر جنب و جوش ترین دروازه های شهر شکل می گرفت و شکل گیری عناصر بازار و روند توسعه آن بستگی به کارکرد اصلی شهر و میزان رشد اقتصادی و جمعیتی آن داشت. اغلب بازارها در زمان احداث پوشش نداشتند ولی با گسترش و رونق بازارها هم در نواحی گرمسیری و هم نواحی سردسیری برای آنها سقف و پوشش ساخته شد. عرض بازارها به طور متوسط بین ۳٫۵ تا ۵ متر بود و محل تقاطع دو راسته اصلی بازار، چهارسوق، خوانده می شد که از مهم ترین بخش ها و نقاط بازار به شمار می رفت.
کاروانسراهای کوچکی که در سراسر طول بازار احداث می شد و دفاتر تجاری و انبار برخی از کالاها در آنها قرار میگرفت، سرا (خان)، نام داشت.
کالاهای گران قیمیت و ظریف در راسته هایی موسوم به قیصریه عرضه می شد.
بازار مهم ترین محور فضایی در حیات اجتماعی شهر بود زیرا برخی از عناصر مهم شهری مانند مسجد جامع، مدرسه های مذهبی، خانقاه، گرمابه و سایر تاسیسات و فضاهای مهم شهری را نیز در خود جای می داد.
بازار که محور بین مراکز سه گانه اقتصادی، مذهبی و سیاسی بود توسط عامل چهارم یعنی نیروی حاصل از تجمع گروه های صنفی و روحیه فتوت و اخوت موجود بین آنها به قلب شهر تبدیل شده بود.
مسجد
مساجد اولیه بسیار ساده بودند و فضای کالبدی انها متشکل از شبستانی بدون در بود که در جلوی آن حیاط یا فضای باز نیمه محصوری وجود داشت. روند شکلگیری فضای کالبدی مساجد منجر به تکوین طرح فضاهای چهار ایوانی شد. طرح فضاهای چهار ایوانی که پیش از اسلام نیز شناخته شده بود، متاثر از جهان بینی و فرهنگ ایران باستان بود و در ارتباط با جهات چهارگانه مقدسی بود که در ارتباط با فضای مثالی و توجه به حرکت و مسیر خورشید، شکل گرفته بود.
مساجد جامع نیز از جنبه روند شکلگیری فضای کالبدی آنها، به دو گروه تقسیم میشدند:
- مساجدی که در طول زمان تغییر شکل یافته و در هر دوره الحاقاتی به آن اضافه شده مانند مسجد جامع اصفهان
- مساجدی که طرح از پیش اندیشیده شده داشتند مانند اغلب مساجدی که در دوره صفویه ساخته شده است.
مسجدها را از نظر دامنه، تنوع و حوزه کارکرد آنها می توان به چهار گروه طبقهبندی کرد
- مساجد جامع و مساجد بزرگی که توسط سلاطین و وزراء ساخته می شد.
- مساجد متوسط که توسط بزرگان محلی، علما یا مشارکت مردمی بنا می شدند.
- مسجد – مدرسه ها مانند مسجد آقا بزرگ کاشان و مدرسه سید اصفهان
- مسجدهای بسیار کوچک که عمدهترین کاربرد آنها، تنها جنبه عبادی آنها بوده است.
مناره
عنصری جهت تبادل اطلاعات از راه دور توسط آتش بوده است و به طور کلی محل آتش بوده است و پیش از اسلام کاربرد داشته است. این عنصر پس از اسلام ابتدا به صورت منفرد برای خواندن اذان به کار می رفته و از قرن پنجم و ششم به صورت عنصری نمایشی نیز در آمد و جنبهای نمادین یافت.
مدرسه
یکی از مهم ترین کارکردهای مدرسه تعلیم و تربیت افرادی بود که می بایست قوانین و مقررات جامعه اسلامی را با توجه به منابع مذهبی، تدوین کنند. تداخل و پیوند مسایل سیاسی و مذهبی موجب شد که مدارس نقشی سیاسی نیز بر عهده گیرند و در فراز و نشیب جریانهای سیاسی به طور فعال نقش داشته باشند. که همین کارکرد سیاسی موجب می شد تا خلفا و امرا نیز به مدرسه سازی روی بیاورند از جمله خواجه نظام الملک و خواجه رشیدالدین فضل الله.
جنبه مذهبی مدرسه یکی از عوامل تعیین کننده موقعیت آن در شهر بود. تعدادی از مدارس در کنار مساجد جامع بنا می شد. در شهرهای تولیدی – بازرگانی در امتداد بازار شکل می گرفت. گاه عده ای از اعیان در پی انگیزه های مذهبی یا برای عمران و آبادانی محله مسکونی خود در محلات مسکونی دست به مدرسه سازی می زدند.
میدان
علت وجودی بیشتر میادین ایران کارکرد اداری نظامی بوده است. اما این تنها کارکرد آنها نبوده است. در بسیاری از آنها بازارهای موقت شکل می گرفته است. همچنین گهگاه میادین جنبه تفریحی نیز داشته اند و عده ای مانند شعبده باز ها، نقالان، رقاصان و … اسباب تفریح و خوشگذرانی را برای عموم فراهم می آوردند.
در اغلب میدان های بزرگ، دارالحکومه، ارگ، قصر پادشاه و دیگر عناصر اداری – سیاسی وجود داشته است.
ارگ و بارو (سور)
ارگ یکی از عناصر هم شهرهای بزرگ ایران بوده است که جانشین کهندژ در شهرهای باستان بود. مکان احداث ارگ با توجه به ویژگی های جغرافیایی زمین و راه های منطقه ای پیرامون و موقعیت نظامی دفاعی شهر در منطقه تعیین می شد که اغلب دو مکان بود:
- بخشی از شهر که نسبت به سایر نقاط مرتعتر بود
- در نزدیکی باروی شهر به منظور سادگی ورود و خروج به شهر
سور یا بارو از عناصر مهم اغلب شهرهای ایرانی بود که برای جلوگیری از هجوم اقوام جادرنشین و نیروهای مهاجم بنا می شد و در ایجاد حس اعتماد به نفس شهروندان بسیار موثر بود.
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری | طراحی شهری | تاریخ شهر و شهرسازی
منبع: کتاب مجموعه مباحث مشترک برنامه ریزی و طراحی شهری کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب ” عناصر و اجزای اصلی شهرها ” با ذکر منبع بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید