تاریخ شهر و شهرسازی ایران قبل از اسلام
روند تحولات اقتصادی – اجتماعی و توسعه شهرنشینی
-
مادها
شهرهایی که در دوره ماد ساخته می شدند بیشتر جنبه اداری – سیاسی داشته اند.
-
هخامنشیان
پادشاهان هخامنشی سرزمین های پهناوری را فتح کردند. کوروش برای حفاظت از مرز ها شهرها و مراکزی را پی افکند و سراسر { بین النهرین، سوریه، فنیقیه و فلسطین } را فتح کرد.
داریوش برای اداره سرزمین های تحت تصرف اصلاحاتی در اقتصاد و تشکیلات اداری به وجود آورد. از جمله اقدامات داریوش:
- تعیین پیمانه ای واحد برای خراج
- ضرب سکه ((دریک)) برای تسهیل تجارت و وصول مالیات ها
با وجود رواج پول و سکه، مبادله کالا به کالا همچنان رواج دارد.
اسکندر برای اداره سرزمین های تصرفی از نیروهای محلی بهره می گرفت، شهربان های پیشین را در مناصب خود ابقا می کرد. رفتار او با ایرانیان یادآور رفتار کوروش با ملل مغلوب بود. اسکندر برای کنترل سرزمین های مفتوحه، تعدادی شهر بنا کرد (بنای هفتاد شهر را به او نسبت می دهند).
-
سلوکیان
سلوکیان سیاست تسامح اسکندر نسبت به اقوام و ملت ها را ادامه ندادند و برای اداره کشور، شبکه ای از شهرهای تازه احداث در نقاط مهم و در مجاورت راه های حیاتی به وجود آوردند. از جمله شهرها:
انطاکیه پارس (بوشهر کنونی)، ماد (نهاوند)، کرهه (نزدیک اراک)، نساء در پارت، سٌتیرا، کال لیوپ، خاریس، آخه آ و هکا تومپی لس (صدر دروازه).
از دیگر اقدامات سلوکیان مرمت هگمتانه است. دوره سلوکیان دوره پیشرفت ها و تحولات چشمگیر اقتصادی بود ؛ کاربرد روش های جدید در کشاورزی و باغداری، توزیع زمین های آماده برای کشت بین عده ای از شهروندان
توسعه صنعت و تجارت در زمان سلوکیان به صورت قابل ملاحظه ای تحت تاثیر بهبود وضع راه ها بود. سرعت حمل و نقل و ارتباطات به گونه بی سابقه ای افزایش یافت.
شهرسازی و شهرنشینی دوره سلکویان تحت تاثیر دو عامل عمده بود:
۱٫ ضرورت حفظ سرزمین های پهناور تحت سلطه و نحوه انتظام و اداره امور کشوری و لشکری
۲٫ توسعه بازرگانی و صنعت
-
پارتیان
تحولات اقتصادی و اجتماعی کشور نسبت به عهد سلوکیان از آهنگی آهسته و تدریجی برخوردار شد. در این زمان بنیان اقتصادی کشور بر پایه ۱٫ کشاورزی ۲٫ بازرگانی استوار بود. در این دوره فعالیت هایی برای حل مشکل آب در زمینه کشاورزی صورت گرفت از جمله: حفر قنات و بهره برداری از آب های زیر زمینی
در زمینه بازرگانی دو جاده مهمی که پارتیان از آن محافظت می کردند: ۱٫ جاده ابریشم ۲٫ جاده فرات.
در آمد حاصله از فعالیت های بازرگانی پارتیان را بر آن می داشت که از راه های تجاری حفاظت کنند. از جمله کالاهای تجاری زمان پارتیان: قالی، ابریشم، کالاهای لوکس و …
شهرهای دوره پارتیان: تیسفون و هتره که بیشتر جنبه نظامی – اداری داشتند. تدمر (پالمیر)، دورا و پترا که بیشتر جنبه تجاری و بازرگانی داشتند.
-
ساسانیان
اقتصاد کشور در عهد ساسانیان بیشتر بر پایه کشاورزی بود تا صنعت و تجارت.
سیستم اخذ مالیات ساسانیان دارای نقایصی بود که موجب شکل گیری جنبشهای اعتراضی گردید. از جمله اصلاحات مزدک در زمینه مالکیت است. در این دوره در پی رونق تجارت شاهد گسترش روابط پولی، اعتباری و بانکی هستیم. برای مثال برات در دوره ساسانی به صورت سند مالکیت در آمد و به طور رسم پذیرفته شد.
در زمینه تجارت در دوره ساسانی تحول مهمی صورت گرفت و آن تخصصی شدن فعالیت شرکت های تجاری بود. همچنین در این دوره تجارت دریایی اهمیت ویزه ای یافت.
در عهد ساسانیان شکل گیری طبقه جدیدی موسوم به دبیران را شاهد هستیم که جایگاه آنها در شهر است.
ساخت اجتماعی جامعه ایران قبل از اسلام
از دیدگاه اوستا جامعه باستان ایران به سه طبقه: – روحانیون – سپاهیان – کشاورزان تقسیم شده بود.
در دوره ماد اگرچه تمایزات گروه های اجتماعی به شکل نهایی خود نرسیده است شامل دسته بندی زیر است:
- ارتشتاران
- مغان و موبدان
- کشاورزان و دامداران
- پیشهوران
در دوره هخامنشیان طبقات اجتماعی چندان تفاوتی با زمان مادها نداشت. در این دوره شکل گیری دو گروه اجتماعی را نیز شاهد هستیم: ۱٫ کارا: اقشار متوسط و بالای مردم که در جامعه نقش و منزلت مهمی داشتند. ۲ کورتش: کارکنانی که در ازای کار خود مزد دریافت می کردند.
در عهد پارتیان سران خاندان های مستقر در نقاط مختلف کشور در اداره کشور شرکت داشتند و قدرت پادشاه تا حدی توسط آنان مشروط و محدود می شد. در دروه اشکانی نفوذ طبقه کاهنان و مغان تا حد زیادی کاسته شد. در دوره اشکانی گروه اجتماعی دیگری شکل گرفت با نام: بندک یا دانشهریک که شامل بردگان و بیگانگان بود.
در زمان ساسانیان جامعه ایرانی به ۴ طبقه: ۱- سواران (اشراف و جنگاوران) ۲- موبدان ۳- دبیران و پزشکان و اخترماران ۴- کشاورزان و صنعتگران
برخی از عوامل موثر پیدایش شهرها
- مازاد تولید (به همین جهت برخی پدیده شهرنشینی را ناشی از انقلاب کشاورزی می دانند)
- اختراع خط و کاربرد آن
از دیگر عوامل موثر می توان به عامل اداری – سیاسی، نظامی، مذهبی و … اشاره کرد.
مهم ترین نقش و کارکرد عموم شهرهای ایرانی – یعنی محل استقرار ارکان دولتی و نهادهای اداری- جنبه اداری- سیاسی آنها بوده است که ویژگی های اقلیمی – جغرافیایی و منتقه ای ایران منجر به تکوین قدرت ها و حکومت های مستبد شد.
در واقع می توان گفت احداث شهر در ایران موضوعی سیاسی بوده است.
-
شهرهای نظامی
سرزمین ایران به دلیل موقعیت جغرافیاییش همواره در معرض خطر اقوام و قبایل مجاور بوده است. یکی از موثرترین شیوه ها برای آمادگی در برابر حمله های احتمالی، احداث شهرهای مرزی، در نقاط حساس بوده است از جمله این شهرها: مرکنده (سمرقند) که توسط کوروش احداث شد. تیسفون که در برابر سلوکیه در ساحل دجله بنا شد. هتره (اردوگاه نظامی) در زمان پارتیان به عنوان پایگاهی مستحکم در برابر روم بنا شد.
گاهی خطرات ناشی از قبایل چادر نشین دولت های ایران و روم را که با هم در نبرد بودند را به همکاری وا می داشت از جمله این همکاری ها می توان به احداث و نگهداری دژ یورویی پا آخ اشاره کرد.
طرح دایره ای شکل شهرهای پارتی نمایانگر: ۱٫ مقابله با حملات خارجی ۲٫ مقابله با آشوب ها و جدال های داخلی
-
شهرهای مذهبی
یکی از کهن ترین شهرهای مذهبی شهر اونتاش هوبان بوده است که بنای آن را به یکی از پادشاهان ایلامی (اونتاش گال) نسبت می دهند. این شهر در جنوب شرقی شهر شوش بنا شد. معبد چغازنبیل در بخش مرکزی این شهر که دور اونتاش نام داشت ساخته شد.
-
هخامنشیان؛ تخت جمشید
به اعتقاد عده از محققین از جمله پروفسور هوب شهری مذهبی بوده است دو دلیل برای اثبات مذهبی بودن تخت جمشید: ۱٫ وجود تعداد زیادی نقوش سمبلیک و مذهبی ۲٫ عدم فرسایش بخش های داخلی فضای کالبدی که دلیلی است بر عدم وجود فعالیتهای سیاسی
البته دلایلی نیز بر رد این فرضیه وجود دارد از جمله عدم تعصب پادشاهان هخامنشی نسبت به آیین خاص و …
-
ساسانیان؛ شیز، کاویان فارس، ریوند نیشابور
شیز مقر آتشکده آدر گشنسب بوده است که امروز با نام تخت سلیمان از آن نام می برند. دارای بارویی بیضی شکل با قطر های سیصد و چهارصد متر بوده است.
-
شهرهای بازرگانی – تولیدی
منظور از شهرهای بازرگانی پیش از اسلام شهرهایی است که در تولید و تجارت (صنایع دستی) فعالیت داشته اند. شهر سوخته یکی از این شهرها بوده است که به دلیل تغییر مسیر رودخانه از رونق افتاده است. همچنین می توان از شهرهای مستقر در سواحل خلیج فارس نام برد که در دوره های گوناگون پیش از اسلام برای بازرگانی مورد استفاده قرار میگرفتند.
جایگاه شهر در تشکیلات کشوری و حقوق شهروندان در ایران قبل از اسلام
ایجاد نخستین تشکیلات منظم اداری و مالی را به داریوش اول نسبت داده اند. او سرزمین های زیر سلطه را به بیست ناحیه اداری تقسیم کرد و در راس هر یک، شخصی به نام ساتراپ (خشتر پاون) منصوب کرد. در آن زمان شهروندان از حقوق و آزادی های لازم در امور شهر بی بهره بودند.
-
سلوکیان
در سرزمین های سلوکیان که به تعدادی ساتراپی تقسیم شده بودند در راس هر یک از ساتراپ ها یک ساتراپ یا استراتگ قرار داشت که منصوب پادشاه بود. هر ساتراپی به تعدادی اپارخی و هر اپارخی به تعدادی هیپارخی و هر هیپارخی به تعدادی استاتما تقسیم می شد. اراضی کشور در این دوره به دو گروه اراضی شاهی و اراضی شهری تقسیم می شد که مهاجر نشینهای نظامی در اراضی شاهی احداث می شد. در عهد سلوکیان تعداد زیادی شهر ساخته شد که یکی از اهداف اصلی آنها ایجاد مهاجر نشینهای یونانی بود.
شهرهای دوره سلوکی از نظر حقوقی به طور مستقیم تابع پادشاه بودند. اما امور داخلی شهرها توسط شورای شهر اداره میشد.
-
پارتیان
نظام اداره ایالت ها در این دوره ادامه نظام سلوکیان بود. ساتراپی های پارتها کوچک تر از ساتراپی های سلوکیان بود. در زمان پارتیان اختلاف بین سطح زندگی روستایین و شهریان افزایش یافت زیار پسترش و پیشرفت کشاورزی موجب افزایش قیمت زمین شد.
-
ساسانیان
در زمان ساسانیان در راس هر ایالت یا استان که کوره یا به ندرت شهرستان نامیده می شد یک نفر حکمران قرار داشت که القابی چون: شاه، شهردار، مرزبان و … داشت. خسرو اول سراسر سرزمین ساسانی را به ۴ بخش (خراسان، خور باران، نیمروز و آدربایگان) تقسیم کرد که در راس هر یک، یک پات کسبان قرار داشت.
در این دوره شاهد از بین رفتن حقوق و آزادی شهروندان و تشکیلات پلیسی (دولت شهری) هستیم و اداره امور به طور کامل به دست کارگزاران دستگاه حکومتی می افتد. این دوره بیشتر شهرها دارای حوزه ای روستایی بودند که از نظر اقتصادی وابسته به ان بودند و در ازای ان خدمات لازم را در زمینه های گوناگون به منطقه تحت نفوذ خود ارائه می دادند.
در این دوره شاهد رونق شهرنشینی، توسعه دیوان سالاری و پیشرفت فرهنگ و هنر هستیم.
عناصر ساخت شهر ایران قبل از اسلام
-
کهندژ
از بخش های مهم شهرهای اداری – سیاسی ایران پیش از اسلام که جایگاه پادشاه و اطرافیان بوده است. معمولا در بهترین نقطه شهر و در سطحی بالاتر از دیگر نقاط ساخته می شده است. دارای برج و بارو بوده و نیاز ساکنین را در درون تامین می کرده است. در دوره ساسانی آتشکده. فضاهای وابسته به آن نیز داخل کهندژ قرار می گرفته است.
-
شارستان
سکونتگاه دیوانیان، اشراف و سپاهیان بوده است و دارای استحکامات بوده است در دوره ساسانیان به دلیل ازدیاد شایان توجه کارکنان اداری توسعه چشمگیری داشت.
- سواد (حومه)
جایگاه آن در حومه شهرها بود و محل سکونت کشاورزان و گاه پیشهوران بود و از لحاظ کارکردی دارای ارتباط زیادی با فضای شهر بود.
-
میدان
پیش از اسلام میدان ها بیش از آن که فضایی اجتماعی باشند فضایی اداری – سیاسی بوده اند. میدان در شهرهای ایرانی بیشتر فضایی تشریفاتی در خدمت دشتگاه حکومتی بوده است.
-
بازار
در دوره ساسانیان در اثر رواج بازرگانی داخلی و توسعه شهرها و شهرنشینی، بازار پا به عرصه وجود نهاد.
ساخت شهر در ایران قبل از اسلام
اغلب شهرهای مهم اداری – سیاسی هخامنشی، تحت تاثیر تمایلات پادشاه ساخته می شد و کمتر از عوامل محیطی متاثر می شد. در اغلب موارد نیز فضاهای کالبدی به صورت پراکنده احداث می شده است.
از دوره سلوکیان و پارتیان به تدریج شکل شهرها در پیروی از قواعد و روال های معین، استوار شد. از جمله شهرهای شطرنجی، از جمله انواع دیگر شهرها، شهرهای دایره ای بود که از زمان پارتیان مورد استفاده قرار گرفت. به طوری که مراکز مهم حکومتی در مرکز شهر قرار می گرفت و سپس فضاهای مسکونی به طور حلقه وار بر گرد مرکز قرار می گرفتند. تنها دلیل عمده پارتیان در دایره ای ساختن شهرها مساله عدم وجود امنیت داخلی در سرزمین های تحت حکومتشان و جنبه دفاعی مناسب این شهرها بود.
- یکی از خصوصیت مهم اغلب شهرهای ایران قبل از اسلام ، تقسیم بندی شهر به ۴ بخش و به تبعیت از ۴ جهت اصلی بود. شهرهای بسیاری از جمله: نیشابور، همدان، الحضر، دارابجرد و جور اردشیر دارای این ویژگی بودند.
- شهرهای ایران پیش از اسلام از لحاظ ساخت جغرافیایی به ۴ بخش (جهات اربعه) و از لحاظ ساخت اقتصادی – اجتماعی و فضای کالبدی به ۳ بخش (کهندژ، شارستان و ربض) تقسیم می شدند.
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری | طراحی شهری | تاریخ شهر و شهرسازی
منبع: کتاب مجموعه مباحث مشترک برنامه ریزی و طراحی شهری کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب ” تاریخ شهر و شهرسازی ایران قبل از اسلام ” با ذکر منبع بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید