سابقه برنامه ریزی در ایران
بررسی سابقه برنامه ریزی در ایران جهت شناخت جایگاه برنامه ریزی شهری در کشور الزامیست. برنامه ریزی ملی از لحاظ تقسیمات فضایی یک نوع برنامه ریزی فرادستی برای برنامه ریزی شهری محسوب شده و برنامه ریزی شهری را متاثر می سازد. شناخت ماهیت برنامه ریزی در کشور و روند شکل گیری آن و شناخت جایگاه برنامه ریزی فضایی می تواند ما را در تبیین راهکارهای مناسب برنامه ریزی شهری کمک کرده و براساس سابقه موجود از تکرار اشتباهات گذشته برحذر و از تجربیات و امکانات گذشته بهره برداری کنیم.
برنامه ریزی در مقیاس ملی در سرزمین ایران قدمت طولانی داشته و شاید بتوان آن را از دوره هخامنشیان به بعد شناسایی کرد. ماهیت این برنامه ها عمدتا اقتصادی و سیاسی بوده اند و در این میان کمتر به مقوله برنامه ریزی فضایی پرداخته شده است. برنامه ریزی فضایی می تواند جایگاه مناسب فعالیت های اقتصادی و پتانسیل ژئوپلتیک فضاهای مختلف ملی جهت برنامه ریزی را مشخص کند. ما در بررسی سابقه برنامه ریزی در ایران علاوه بر بررسی مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به طور عام به بررسی جایگاه برنامه ریزی فضایی به طور خاص می پردازیم.
در دوران معاصر اولین فعالیت های گسترده و هدفمند جهت پایه ریزی توسعه ملی توسط امیر کبیر صدراعظم فقیدناصرالدین شاه قاجار با ایجاد اولین دانشگاه ملی به نام مدرسه دارالفنون که در آن آموزش های فنی و پزشکی به دانشجویان داده شد تا منابع انسانی کشور جهت توسعه ملی، تقویت شده و تربیت یابند. او در همان دوران احیای قشون ملی جهت تقویت امنیت ملی صورت گرفت و با کاهش مفاسد دولتی درصدد احیای سازمان اداری کشور برآمد. حرکت توسعه ای که امیرکبیر آغاز کرده بود پس از او ادامه نیافت ولی با تربیت نیروهای متخصص در دارالفنون زمینه توسعه کشور فراهم شد. از دست آوردهای به دست آمده، تهیه نقشه های پایه توسط مهندسین نقشه بردار فارغ التحصیل دارالفنون بود و این خود امکان ارائه طرح های ملی را فراهم می کرد.
پس از امیر کبیر در همان دوره ناصری فعالیت هایی به صورت موردی جهت توسعه ملی صورت می گرفت از جمله آن ایجاد نهر تهران – کرج بود که از اقدامات میرزا آقا خان نوری به حساب می آید.
در زمان به قدرت رسیدن رضا خان پهلوی در سال ۱۳۰۰ هـ ش اقدامات انجام شده در جهت توسعه ملی شتاب گرفت و با احداث شبکه راه ها و راه آهن سراسری سرعت توسعه ای کشور افزایش یافت. در این دوره جهت سازماندهی نظام اداری کشور، ایجاد ادارات و شهرداریها و تبیین قوانین و مقررات مربوطه صورت گرفت و با ایجاد سازمان ثبت اسناد و املاک کشور در سال ۱۳۰۶ و سازمان ثبت احوال به دنبال تثبیت شناسایی املاک، اسناد و جمعیت کشور برآمدند و به این ترتیب زمینه های گسترش توسعه ملی تاحدودی فراهم گردید. البته در این دوران هدف از این نوع برنامه ها عمدتا” دستیابی به اهداف بیگانگان و توسعه برون زا بوده ولی نتیجه به دست آمده با گسترش شبکه های دسترسی، احیای نظام اداری و تثبیت تمامیت ارضی کشور و سرکوب عدالتخواهان یا شورشیان زمینه رشد و توسعه مجازی فراهم گردید.
در راستای همین سیاست در سال ۱۳۱۶ با پیشنهاد اداره کل تجارت، شورای اقتصاد تشکیل گردید و این شورا یک برنامه عمومی اقتصادی تنظیم کرد. با این حساب نخستین مفهوم برنامه ریزی در ایران شکل می یابد ولی هنوز برنامه ریزی منسجم و با چارچوب مشخص نمی باشد. شورای عالی اقتصاد در سال ۱۳۲۳ تشکیل شد و براساس مصوبات این شورا برنامه تعدیل و کنترل نشر اسکناس و برنامه افزایش تولیدات کشاورزی توسط برنامه های حمایتی و تشویقی مطرح شد. همین شورا در سال ۱۳۲۴ دو اقدام را به عنوان اقدامات اساسی برنامه ریزی ملی مطرح کرد.
- اصلاح وضع کارخانجات دولتی با ایجاد بانک صنعت و معدن ایران.
- ایجاد کمیته تنظیم برنامه جهت تنظیم برنامه اقتصادی کشور.
کمیته برنامه ریزی کشور پس از تشکیل مقرر کرد جهت کاهش مشکلات اقتصادی کشور از بانک بین المللی تفاضای کمک مالی شود. بانک بین المللی نیز جهت ارائه وام به ایران درخواست کرد تا ایران برنامه های خود را جهت استفاده از این وام ارائه نماید.
براین اساس جهت استفاده از وام بانک جهانی در سال ۱۳۲۶ برنامه ای که توسط موریسن نودسن تنظیم شده بود به تصویب شورای ملی در سال ۱۳۲۷ رسید که یک برنامه میان مدت ۷ ساله بود. این برنامه نخستین برنامه عمرانی مدون کشور محسوب می شود و به این علت سال ۱۳۲۷ را سال آغاز برنامه ریزی منسجم ملی در ایران می دانند.
این برنامه به برنامه عمران اول کشور معروف شد و پس از آن شش برنامه عمرانی دیگر پیش از انقلاب (در کل ۷ برنامه) که به ترتیب مورد بررسی قرار می دهیم.
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری | طراحی شهری
منبع: جزوه مباحث عمومی شهرسازی ایران کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب سابقه برنامه ریزی در ایران با ذکر منبع بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید