الگو و طبقه بندی شهرهای جدید در ایران
طبقه بندی انواع شهرهای جدید در ایران از نظر ساختار استقرار در فضا و کارکرد در ۵ الگو قرار داده می شوند:
۱- شهرهای جدید سازمانی – صنعتی
این الگو به عنوان نخستین اقدام در زمینه ایجاد شهرهای جدید و برای استفاده بهینه از منابع و امکانات بالقوه در مناطق مختلف کشور طراحی و احداث شده است. اینگونه شهرها به دلیل دارا بودن موقعیت جغرافیایی و شرایط اقتصادی-اجتماعی خاص ، پذیرای نقش ویژه ای شده اند و بیشتر آنها از خوداتکایی برخوردار بوده اند و مشاغل و خدمات کافی برای ساکنان ایجاد کرده اند؛
مانند آبادان، اندیمشک، مسجد سلیمان، پولاد شهر، پیرانشهر، بندر شاهپور، آغاجاری، هفتگل ، زرند نو، شهرک مس سرچشمه و شهرک های البرز، ساوه، رشت و…
۲- شهرهای جدید اقماری
متداول ترین نوع ایجاد شهرهای جدید در ایران شهرهای جدید اقماری است. ضرورت احداث چنین شهرهایی ناشی از رشد روز افزون مشکلات شهرهای بزرگ در قبل و بعد از انقلاب بوده است. از این الگو بیشتر در اطراف شهرهای بزرگ بخصوص تهران استفاده شده است و نقش عمده آن ساماندهی فضایی شهر اصلی و جذب سرریز های جمعیتی شهرهای بزرگ می باشد.
پس از انقلاب به دنبال اجرای طرح های جامع شهری و ناحیه ای ده ها شهرک و قطب صنعتی به وجود آمده اند که علاوه بر بخش خصوصی ، وزارت راه و شهرسازی در احداث آن ها سهیم بوده است؛ علاوه بر این شهرها، بعد از انقلاب نیز شهرهای جدیدی در دست احداث هستند.
بعضی از شهرهای جدید در قبل و بعد از انقلاب عبارتند از شاهین شهر، مجلسی و بهارستان در اصفهان، هشتگرد، پرند و اندیشه در تهران؛ علوی در بندرعباس؛ سهند در تبریز؛ صدرا در شیراز؛ رامین در اهواز, رامشار در زابل؛ طیس در چابهار؛ گلبهار و بینالود در مشهد؛ و مهاجران در اراک.
اینگونه شهرها در خارج از محدوده طرح جامع و بیشتر در ناحیه شهری مادر شهرها برای تحقق راهبرد ایجاد شهرهای مصوب شورای عالی شهرسازی کشور احداث شده اند و برای توسعه نا پیوسته شهر اصلی ایفای نقش می کنند.
پس از انقلاب نیز بدلیل پیش بینی دو برابر شدن جمعیت کشور و سه برابر شدن جمعیت شهری آن طی دوره ۱۴۰۰-۱۳۶۵، لزوم طراحی و احداث این شهرها برای ساماندهی فضایی شهرهای بزرگ و کنترل رشد جمعیتی و کالبدی آنها مطرح شد.
۳- شهرهای جدید با هویت مستقل
این الگو برای تعادل در توزیع جمعیت و امکانات، توسعه ناحیه ای، خودکفایی نسبی از نظر اشتغال و خدمات ، رعایت اصول زیست محیطی و در نهایت جدایی گزینی از مشکلاتی که شهرهای بزرگ با آنها مواجه هستند به کار می رود. در ایران از نظر کارکرد هیچ کدام از شهرهای جدید ساخته شده موفق به ایفای کارکردی از این نوع نبوده اند.
۴- شهرهای جدید پیوسته
شهرهای جدید پیوسته بیشتر در چارچوب طرح جامع مادر شهر مکان یابی شده اند و به عنوان بخش مسکونی یا صنعتی آن عمل می کنند. بیشتر این شهرها با گذشت زمان از نظر فیزیکی در شهر ادغام شده اند و فضای زیستی – تولیدی دوگانه ای را با آن ایجاد کرده اند؛
مانند ملک شهر و خانه اصفهان در اصفهان؛ کوی ولی عصر تبریز؛ رضاشهر در مشهد؛ لویزان، کن و اکباتان در تهران؛ صفاییه در یزد و معالی آباد در شیراز که همه آنها با هدف شهرک ها و مجتمع های مسکونی برای تأمین مسکن کارمندان دولت و افراد و نیز ساماندهی فضایی مادر شهر ایجاد شده اند.
ویژگی بارز آنها عدم وجود اقتصاد پایه ای و نقش تولیدی است. اینگونه شهرها در پیش از انقلاب برای اجرای برنامه پنجم عمرانی و پس از انقلاب برای تحقق سیاست واگذاری زمین شهری به افراد احداث شده اند.
۵- شهرهای شرکتی
شهرهای شرکتی اجتماع های برنامه ریزی شده ای برای اسکان شاغلان مجتمع های جدید صنعتی است؛ همانند کشت و صنعت ها و مجتمع های صنعتی- معدنی و کشاورزی. اینگونه شهرها برای اقدام هایی نظیر استقرار صنایع جدید در نواحی دور افتاده و بهره برداری از منابع طبیعی در نقاط جدید به وجود آمده اند.
این شهرها عموماً در گذشته بر اساس سیاست توسعه برونزا بدون توجه به اوضاع جامعه و منافع مالی و فقط بنا بر خواست برنامه ریزان خارجی ایجاد شده اند. مانند کشت و صنعت نیشکر هفت تپه ، کارون ، دو شهر کارگری و دو شهرک کارمندی که طی دهه چهل در فاصله ۲ تا ۲۷ کیلومتری کارخانه تولید و تصفیه نیشکر و همچنین شهرک های بوستان ، نی آباد و شوشتر نو.
شهرهای جدید تهران
سیاست ایجاد و توسعه شهرهای جدید در اطراف تهران با توجه به اهداف زیر اجرا شده است:
- توزیع مناسب و برنامه ریزی شده جمعیت در ناحیه شهری تهران از نظر هدایت سرریز جمعیت کلانشهر تهران به شهرهای جدید؛
- تمرکز زدایی از کلانشهر ناحیه با انتقال برخی از وظایف آن به شهرهای جدید به گونه ای که این شهرها بتواند نقش پیوندی بین مراکز جمعیتی کوچک و کلانشهر را ایفا کنند؛
- پالایش تهران و بهبود و ارتقای معیارهای زیستی و خدماتی در آن؛
- جلوگیری از بالا رفتن بی رویه قیمت زمین و مسکن و همچنین ایجاد نواحی حاشیه نشینی و تخریب اراضی کشاورزی در اطراف تهران.
محدوده ناحیه ای که به عنوان ناحیه شهری تهران برای مکان یابی شهرهای جدید مطالعه می شود، از شمال تا ارتفاعات البرز، از شرق تا شهرستان دماوند ، از جنوب تا شهرستان ری و از غرب تا شهرستان قزوین است.
طی سال های اخیر از رشد جمعیت کاسته شده، اما به رشد جمعیت ناحیه شهری تهران افزوده شده است. ناحیه شهری تهران به ۱۹ تا ۲۱ میلیون نفر می رسد. طبق محاسبات برای ۶ میلیون نفر فضا مورد نیاز است. بر این اساس ۵ شهر جدید پردیس، هشتگرد، اشتهارد، زاویه و پرند در دستور کار طراحی و احداث برای اسکان مهاجرین و جمعیت مازاد تهران و شهرهای ناحیه شهری قرار گرفت. باید طبق برنامه از پیش تنظیم شده دست کم حدود ۳ میلیون نفر آن به عنوان سرریز جمعیت به این شهرهای جدید هدایت و اسکان یابند.
شهر جدید پردیس
برابر مصوبه ۲۳/۱۲/۱۳۶۸ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران درباره موضوع مکانیابی و تعداد جمعیت شهر جدید پردیس ، احداث این شهر از دیدگاه قانونی رسمی شد و در تاریخ ۱/۵/۱۳۶۹ اساسنامه شرکت عمران آن به تصویب رسید. محل استقرار این شهر پس از انجام مطالعات مکان یابی شهرهای جدید در ناحیه شهری تهران برگزیده شد.
به شرط تحقق برنامه های پیش بینی شده، در این شهر می توان ۲۰۰ هزار نفر جمعیت را در زمینی به مساحت ۲۱۴۰ هکتار مستقر کرد و امکانات بالقوه تأمین ۵۰ هزار شغل وجود خواهد داشت. برای این شهر از نظر خدماتی، دو عملکرد تحقیقاتی علمی و توریستی – تفریحی پیش بینی شده است.
ناحیه شهری اصفهان
ناحیه شهری اصفهان، محدوده ای است با مرکزیت شهر اصفهان تا شعاع ۴۰ تا ۶۰ کیلومتری اطراف آن و مساحتی برابر ۵۵۸۰ کیلومتر مربع دارد. استخوان بندی اولیه ناحیه اصفهان تا سال ۱۳۴۵، یعنی پیش از ایجاد کارخانه ذوب آهن، دارای ۵ قطب کشاورزی بوده است و پس از ایجاد کارخانه ذوب آهن به دو قطب کشاورزی تبدیل شده است.
این دو قطب یکی در شرق شامل محور شهری- صنعتی اصفهان و به مرکزیت شهر اصفهان و دیگری شامل محور شهری – صنعتی پولادشهر به مرکزیت کارخانه ذوب آهن می باشد. در مجتمع شهری- صنعتی اصفهان علاوه بر شهر اصفهان ، شاهین شهر ، ملک شهر ، خانه اصفهان ، رهنان و چند روستای دیگر قرار دارد.
بالاترین میزان رشد شهرنشینی را نسبت به کل کشور، استان و شهرستان اصفهان داشته است و این میزان در ناحیه شهری هم در سطح بالایی (۱۶/۵ درصد) بوده است. که علت آن را در صنعتی شدن شتابان و سریع منطقه باید جستجو کرد ؛
بدین ترتیب در ناحیه شهری اصفهان چهار شهر جدید شاهین شهر، پولاد شهر، بهارستان و مجلسی برای جذب سرریز های جمعیتی شهر اصفهان و ناحیه اصفهان و نیز برقراری تعادل و ساماندهی فضایی ناحیه احداث شده است. شهرهای منطقه شهری اصفهان عبارتند از : بهارستان، مجلسی و فولاد شهر.
شهر جدید شاهین شهر
شاهین شهر، شهر جدیدی است که در ۲۴ کیلومتری شمال اصفهان و در کنار جاده اصفهان – تهران قرار دارد. هدف از ایجاد شاهین شهر فقط تأمین مقاصد مالی مجریان آن با اسکان یافتن آمریکاییان بوده است. شهر جدید شاهین شهر طبق الگوی شطرنجی طراحی شده است.
شهر جدید پولاد شهر
شهر جدید پولاد شهر در ۳۵ کیلومتری جنوب غربی اصفهان، ۱۰ کیلومتری کارخانه ذوب آهن، ۳۵ کیلومتری مجتمع فولاد مبارکه ، ۱۵ کیلومتری کارخانه سیمان سپاهان و در مجاورت محور ارتباطی اصفهان شهرکرد قرار دارد.
پولاد شهر تاریخچه بسیار کوتاهی دارد. در سال ۱۳۴۵ همزمان با طرح موضوع احداث کارخانه ذوب آهن اصفهان برای اسکان سازمانی شاغلین ذوب آهن و صنایع جنبی آن به مکان یابی و احداث شهر جدیدی در نزدیکی این کارخانه توجه شد. در آذرماه همان سال هیأتی شامل متخصصان و کارشناسان ایرانی و شوروی سابق ، فعالیت مشترک خود را برای مکان یابی محل شهر اغاز نمودند. آنان پس از مطالعات مختلف بخصوص از نظر فنی و اقتصادی، در نهایت چهار نقطه را در ناحیه شهری اصفهان برای احداث شهر مناسب تشخیص دادند که سرانجام محل فعلی در بهمن ماه همان سال تصویب شد.
مؤسسه طراحی و شهرسازی شوروی سابق به نام گیپروگور از آذر ماه ۱۳۴۶ مطالعات تهیه طرح جامع پولادشهر را آغاز کرد و این طرح در تاریخ ۲/۲/۱۳۴۷ به تصویب رسید. بر اساس این طرح و موافقت های به دست آمده برای سال پیش بینی شده (بیست سال بعد)، جمعیت شهر ۳۰۰ هزار نفر برآورد شد.
ناحیه شهری مشهد
محدوده ناحیه شهری مشهد به موازات جاده مشهد – قوچان از روستای تنگل شور در جنوب شرقی مشهد آغاز و به کوه های هزار مسجد در شمال و ارتفاعات بینالود به موازات جاده مشهد – قوچان در جنوب ختم می شود.
طبق بررسی مطالعات طرح توسعه و عمران و حوزه نفوذ شهر مشهد، توسعه پیوسته مشهد از نظر ضرورت حفاظت از اراضی مرغوب کشاورزی و نیز سایر عوامل مهم حیاتی مثل منابع آب بسیار محدود پیش بینی شده است که در نتیجه بخش عمده ای از شهر آینده به صورت حومه هایی واقع در عرصه ناحیه شهری مشهد ظاهر خواهند شد؛
بنابراین احداث دو شهر اقماری گلبهار و بینالود به عنوان جزئی از پیشنهادهای ساماندهی فضایی ناحیه شهری مشهد مطرح شده است. شهر جدید گلبهار در چهل کیلومتری و شهر جدید بینالود در ۴۵ کیلومتری شهر مشهد در دست ساخت هستند.
ناحیه شهری شیراز
ناحیه شهری شیراز شامل نقاط شهری شیراز ، مرو دشت و زرقان است که هر یک محدودیت های توسعه دارند. برای اسکان جمعیت و نیز حفظ اراضی مرغوب و باغات در حاشیه شهر های ناحیه ای شیراز ، توسعه منفصل و ایجاد شهر جدید صدرا ( اولین شهر جدید این ناحیه) پیشنهاد شده است. این شهر در ۱۵ کیلومتری شمال شیراز و در اراضی واقع در باجگاه و گویم مکان یابی شده است و در دست احداث می باشند.
سایر شهرهای جدیدی که پس از انقلاب در دست احداث هستند ، عبارتند از عالیشهر در اطراف شهر بوشهر، سهند در اطراف تبریز؛ طیس در اطراف شهر چاه بهار و رامشار در اطراف شهر زابل.
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری | طراحی شهری
منبع: جزوه مباحث عمومی شهرسازی ایران کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب ” الگو و طبقه بندی شهرهای جدید در ایران ” ذکر منبع و دادن لینک بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید