مشخصات مکان یابی کاربری زمین
بافت فیزیکی بر اساس منشور آتن ، به طور کلی به چهار نوع کاربری عمده تقسیم می شود که عبارتاند از: نواحی مسکونی ، کار ، اوقات فراغت و شبکه ارتباطی . مشخصات کارکردی هر یک از این چهار کارکرد و در صد اشتغال از سطح شهر چنین است :
الف ) کاربری سکونتی :
شامل محله های مسکونی ، واحدهای همسایگی ، مجتمع های مسکونی و کاربری های مربوط به آن (مدارس ، زمین های بازی ، مغازه ها، و پارک ها )که تقریباً ۵۰% از کل سطح شهر را به خود اختصاص می دهد .
ب) کاربری اشتغال :
شامل مراکز صنعتی ، نواحی تجاری و خدمات گوناگون اداری ، نظامی ، بهداشتی و آموزشی بزرگ ، بازارها و …..که در حدود ۱۰% از کل سطح شهر را به خود اختصاص می دهد .
ج) کاربری اوقات فراغت :
شامل مراکز تفریحی ، ورزشی و فرهنگی (مانند موزهها ، تئاترها، سینماها ، کتابخانه ها، مساجد ، پارک ها ،ورزشگاه ها و گردشگاه ها ) که در حدود ۱۵% کل سطح شهر را تحت پوشش دارند .
د) کاربری حمل و نقل :
شامل راه های اصلی ، فرعی ، و دسترسی ، پل ها ، پارکینگ ها و ایستگاه ها ، فرودگاه ها ، ترمینال ها یا پایانه ها و انبارها و ….. که در حدود ۲۵% کل سطح شهر را شامل می شوند .
الف – مشخصات مکان یابی کاربری های مسکونی
محل زندگی انسان ها مهمترین بخش شهر است و سهم عمده ای از سطوح کاربری ها را نیز به خود اختصاص می دهد ؛ به گونه ای که در شهرهای کوچک بیش از ۶۰ % و در شهرهای بزرگ حدود ۴۰% از سطح شهر تحت پوشش کاربری مسکونی است . مکان یابی این کاربری مبتنی بر جوانب زیر است :
- به دور از مناطق خطرناک مانند مسیلها و گسل ها
- به دور از فعالیت های ناسازگار صنعتی و حمل و نقل
- در جوار فضاهای باز و سبز احداث شوند
- نواحی مسکونی باید در زمین های مسطح و کم شیب تا شیب متوسط (حداکثر ۱۵% ) توسعه یابند .
- به طور مستقیم به سیستم راه های اصلی –که مراکز کار و مراکز اصلی شهر را به یکدیگر متصل می کنند –دسترسی داشته باشند .
- محلات مسکونی باید از ترافیک عبوری و خطرات ناشی از آن مصون باشد .
- سیستم خیابان بندی داخلی محلات مسکونی باید با عوارض طبیعی زمین تطبیق داده شود .
ب) مشخصات مکان یابی مراکز کار
- فاصله بین اماکن کار و سکونت به حداقل برسد .
- مراکز کار باید نزدیک راه ها و سیستم حمل و نقل باشند .
- مراکز کار باید در فاصله ای مناسبی از نواحی کاری دیگر قرار گیرند تا مبادلات و ارتباط بین آن ها با حداقل زمان و هزینه انجام گیرد .
- مراکز تولید صنعتی باید به سیستم های تأسیساتی دسترسی داشته باشند .
- موقعیت مکانی مراکز کار باید از لحاظ طبیعی و شرایط محیطی مناسب باشد و از خطرات ناشی از موانع طبیعی در امان باشد .
- محل های کار خصوصی و دولتی باید با نظام مراکز شهری (اشتغال) هماهنگ گردند و بر حسب سلسله مراتب ، در سطح شهر توضیح شوند .
- استفاده از زمین از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه باشد .
ج) مشخصات مکان یابی کاربری های تجاری (به عنوان بخشی از اشتغال با ضوابط خاص )
- رعایت سلسله مراتب کاربری های تجاری در زمان مکان یابی این کاربری
- توجه به مکان های ویژه سازگار و جذاب که از ملزومات کاربری های تجاری و خدماتی است .
- توجه به الزامات کاربری تجاری نظیر محل توقف خودرو (پارکینگ)، دسترسی مناسب به این کاربری ، بارانداز و ……..
- توجه به خصوصیات ویژگی های مکانی و طبیعی زمین مورد بهره برداری .
سلسله مراتب کاربری های تجاری عبارت است از
۱- بخش مرکزی تجارت (CBD):
در این ناحیه فعالیت های تجاری و اجتماعی از جمله بازارها ورزشگاه ها ، دفاتر کار ، باشگاه ها ،بانک ها، هتل ها ، و…..و دفاتر اصلی و تأسیسات عمده مستقر می شود.
۲- مراکز خرید منطقه ای (Regional shopping centers )
این مراکز خاص شهرهای بزرگ ۵۰۰-۱۰۰ هزار نفری و حتی یک میلیون نفری است و علاوه بر خرده فروشی و خدمات جزئی شامل شرکت های تجاری و مؤسسات خدماتی و نهادهای اداری و فرهنگی است . شایان ذکر است مراکز اصلی کاربری های منطقه ای در امتداد خیابان ها و مراکز تقاطع ها و میدان های اصلی یک بخش از شهر تشکیل می شود و در شهرهای بزرگ مراکز منطقه ای در اطراف ایستگاه ها، پایانه ها و در امتداد بزرگراه ها جانمایی می شود .
۳- مراکز خرید ناحیهای :
این مراکز بین مراکز خرید محله ای و منطقه ای قرار می گیرد و معمولاً برای جمعیت معادل ۵۰ هزار نفر به وجود می آید و تنوع کالا در آن از مرکز محله بیشتر است . این مراکز معمولاً کالا و خدمات ماهانه و نسبتاً تخصصی برخی فعالیت ها را تأمین می کنند.
۴- مراکز خرید محله ای :
این مراکز شامل مراکز خرده فروشی ، خدمات جزئی ، مغازه ها ، و فروشگاه های کوچک تجاری است که اغلب در بخش های قدیمی شهر و تقاطع خیابان های اصلی و محلی به صورت نواری در طول خیابان مستقر می شود . در بافت های قدیمی ، این مراکز همراه با سایر عملکردها در گذر اصلی محله یا محل تلاقی گذرها به وجود آمده است . اما در شهرسازی جدید مراکز تجاری محله در قسمت های خاصی از خیابان های محلی ، به ویژه در محل اتصال راه ها ، در نظر گرفته می شود .
شرایط اصلی در مکان یابی مراکز تجاری محله ها و همچنین اندازه و تعداد مراکز محله ها به تعداد جمعیت و تراکم واحدهای مسکونی بستگی دارد. به طور کلی مهم ترین معیار دسترسی به مراکز خرید، فاصله است. فاصله دسترسی ها باید طوری باشد که در مدت ۵-۷ دقیقه به صورت پیاده فروشگاه رسید .
د) مکان یابی کاربری های صنعتی :
از کل کاربری های شهری سطحی معادل ۲۰-۵% به منطقه صنعتی اختصاص می یابد و این منطقه از نظر اهمیت تقریباً همانند ناحیه مسکونی است. به عنوان یک اصل ، مناطق صنعتی باید از مناطق دیگر جدا باشند و در قسمت پایین دست شهر یا شهرک و در جهت عکس جریان باد استقرار یابند . این مناطق به بخش هایی از جمله صنایع خرد ، سبک ، متوسط و سنگین تقسیم می شود .
- انواع کاربری صنعتی
– صنایع خرد : نانوایی و لبنیاتی و خشک شویی ها که باید در یک گروه و در نزدیکی نواحی مسکونی برای منتفع شدن ساکنان آن مستقر شوند .
– صنایع سبک : مانند کارخانه های شیشه ، ظروف چینی و یخ سازی که از نیروی برق استفاده می کنند و در اصل صنایعی هستند که فاقد سوخت جامد ( زغالسنگ ) و سر و صدا هستند و می توانند در هر کجای اطراف شهر مستقر شوند .
– صنایع متوسط : مانند کارخانه های کتان ، نفت ، شکر که تولید کننده صدا و مواد زائد نامطلوب است .
– صنایع سنگین : مانند کارخانه های سیمان و فولاد که تولید کننده گازهای مضر و مسموم و سروصدا هستند و باید در حاشیه و در قسمت باد پناه شهر ( یا در مسیر عدم وزش بادهای غالب ) قرار گیرند .
در مقیاس شهری ، منطقه صنعتی در دو مقیاس متفاوت طبقه بندی می شود :
- مقیاس منطقه ای و درون منطقه ای
- مقیاس شهری
عوامل مکان یابی صنایع در مقیاس منطقه :
- دسترسی به مواد اولیه ، بازار و نیروی کار . بنابراین دسترسی به سیستم حمل و نقل بنیان مکان یابی صنعتی محسوب میشود .
- منابع : عامل اصلی جذب یک صنعت در هر شهر یا منطقه هستند که خود در بردارنده عوامل متعددی مانند نیروی کار ( از نظر کمی و کیفی ) ، آب ، سوخت و انرژی ، مواد خام و اولیه است .
- شبکه راه ها و سیستم حمل و نقل : پایه و اصول تئوری مکان صنعتی محسوب می شود .
در تعیین محل یک کارخانه صنعتی ، به طور کلی عوامل زیر مؤثرند :
الف) دسترسی به نیازهای خارجی ، مانند راه ، منابع و انبارها و…
ب) دسترسی به نیازهای داخلی ، مانند زمین وسیع ،شکل زمین ، فاضلاب و…….
پ) دسترسی به سایر فعالیت های صنعتی در نزدیکی محل صنعت ، که در چرخه تولید همکاری دارند .
- رفت و آمد کارکنان صنایع :
یکی از مهم ترین مسائل در مکان یابی کاربری صنعتی ، چگونگی دسترسی نیروی کار و آمد و رفت کارکنان است .
در شهرهایی که برای آن ها برنامه ریزی صنعتی شده (مانند شهرهای جدید صنعتی) رفت و آمد کارکنان به حداقل می رسد اما در شهرهای معمولی صاحبان صنایع ترجیح می دهند در کنار بزرگراه ها مستقر شوند تا آمد و رفت کارکنان آسان و سریع صورت گیرد و در اتلاف زمان صرفه جویی شود .
- صنایع مرکز شهر:
صنایع کوچک و قدیمی عموماً در مرکز شهر باقی می مانند. برخی از صنایع مرکز شهر ، وابستگی مستقیم به عمده فروشی و خرده فروشی بازار دارند. شرط بقای این صنایع در مرکز شهر ، رعایت اصول بهداشتی ، ایمنی ، و ضوابط زیست محیطی است .
باید توجه داشت که استقرار صنایع بی زیان و مدرن و همچنین صنایع سنتی وابسته به بازار ، به شرط رعایت ضوابط بهداشتی و ایمنی ، مغایرتی بازندگی شهری ندارد و برعکس ، باعث رونق اقتصاد و کاهش میزان آمد و رفت کارکنان خواهد شد .
مشخصات و معیارهای مکان یابی صنایع:
- زمین کاربری صنایع باید محکم و مقاوم بوده و تحمل ساختمان ها و ماشینآلات متعدد را داشته باشد .
- صنایع باید از مکان های گود و زمینهای با توپوگرافی ناملایم ، گسل ها و مناطق زلزله خیز دور باشد .
- توجه به سطح آب های زیرزمینی ،کیفیت آب ، ترکیب شیمیایی و فشار و تحمل آن در محل استقرار صنایع .
- دوری از جلگه های سیلابی
- توجه به شرایط اقلیمی (بادها و طوفانها و…) در مکان یابی صنایع .
- فاصله و دسترسی مناطق صنعتی تا شهر
- عوامل جغرافیایی- مثلاً” اراضی سست که بیش از ۵% شیب دارند ، برای گسترش صنایع مناسب نیستند .
هـ) مکان یابی کاربری های گذران اوقات فراغت :
برترین انواع تفریحات را به این شرح تقسیم میکنند:
- تفریح بر اساس نوع :
الف) فعال یا نیمه فعال
ب) سازمان یافته یا سازمان نیافته
ج) انفرادی یا گروهی
د) نیازمند از تسهیلات یا بی نیاز از تسهیلات
هـ) نیاز به مهارت یابی
و) مستلزم هزینه یا بی نیاز از هزینه
- تفریح بر اساس زمان : بازدید روزانه یا اقامت شبانه
- تفریح بر اساس مکان :
الف) شهری یا روستایی
ب) نزدیک خانه یا دور از خانه
ج) نزدیک محل کار یا دور از محل کار
مشخصات مکان یابی کاربری های گذران اوقات فراغت :
- باید در فاصله مناسبی از نواحی مسکونی قرار گیرند و دسترسی به آن ها آسان باشد .
- محل انواع فعالیت های فرهنگی و تفریحی که جاذب جمعیت هستند باید در مراکز شهری قرار گرفته باشد .
- مراکز تفریحی باید با مانَک ها و فضاهای باز هماهنگ شوند تا بافتی طبیعی یا مصنوعی و متناسب با کلیه فعالیت های تفریحی پدید آمدند .
- کنار رودخانه ها ، جنگل ها ….. اطراف شهر ، مکان مناسبی برای ایجاد تفرجگاه های عمومی است .
- برای احداث تسهیلاتی که به بنا و پارکینگ نیاز دارند و یا انواع ورزش های میدانی ، شیب زمین باید کمتر از ۵% باشد تا با هزینه کم بتوان تسطیح کرد .
- مراکز گذران اوقات فراغت را باید بر اساس ظرفیت ، وسعت ، جاذبه فضایی ، میزان استفاده و شعاع دسترسی طبقه بندی کرد و تجهیزات مناسب را فراهم آورد.
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری | برنامه ریزی کاربری اراضی
منبع: جزوه سیر اندیشه ها در شهرسازی و مبانی برنامه ریزی شهری ، منطقه ای و مدیریت شهری کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب مشخصات مکان یابی کاربری زمین با ذکر منبع بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید