طرح ها و برنامه های شهرسازی
واژه طرح به عنوان پیشوند طرح های جامع و تفصیلی و کلاً طرح ها و برنامه های شهرسازی (توسعه شهری)، ترجمه فارسی لغت انگلیسی Plan است که در فهم تخصصی نوعی برنامه است و اگر قرار باشد این پیشوند با توجه به ریشه و اصل محتوایی آن بیان شود باید واژه برنامه را جایگزین آن کرد. بنابراین بهتر است به جای طرح های جامع و تفصیلی، “برنامه های جامع و تفصیلی کالبدی (شهر) ” گفته شود.
واژه طرح معادل واژه انگلیسی design بوده و غلطی مصطلح و جا افتاده در پژوهش های شهرسازی ایران است. در نهایت اگر بنا باشد که فارغ از پسوند جامع و تفصیلی برای برنامه ها و طرح هایی که با هدف سازندگی (توسعه) شهرها تهیه می شود اسمی به میان آید باید آن ها را « طرح ها و برنامه های شهرسازی » نامید.
موضوع دوم در مورد واژه “جامع” است. این واژه در شهرسازی دو مفهوم دارد: در جایی که معادل comprehensive و بعضاً Master می آید طرح های جامع متعارف متداول را در برمی گیرد که همان برنامه کالبدی جامع شهر است. در جاهایی که معادل Master باشد طرح های شهرسازی و حتی معماری و محوطه را نیز در بر می گیرد.
طرح و برنامه
دو واژه ای هستند که به رغم تفاوت های موجود بینشان در میان حرفه مندان علوم شهری فارسی زبان تقریباً در معنا و مفهوم واحدی به کار می روند.
الف) طرح
زیاری دو تعریف از طرح ارائه می دهد: “بیان سلسله فعالیت های فنی اجرایی برای رسیدن به هدف مشخص” مانند طرح آموزش فنی و حرفه ای، طرح آبیاری در واحد روستایی. و “مجموعه ای از عملیات و خدمات مشخص و همبسته که با هزینهی معین در دوره زمانی و از قبل تعیین شده (معین) برای رسیدن به هدفی معین انجام می گیرد.
ولی در خارج از متون فارسی این تعاریف برای واژهی “برنامه” سازگارتر از واژه “طرح” است.
طرح معادل Design فرآیندی است که خلاقیت در آن نقش بسزایی دارد مثلاً طرح معماری می تواند محصول ایده اولیه ای باشد که به صورت خلاقانه در ذهن پرورده می گردد.
در ایران مسامحتاً، طرح همان برنامه یا plan است که طرح یا design را درون خود دارد و در بررسی موشکافانه تر منظور از طرح همان “سیاست- Policy” است.
ویژگی های طرح عبارتند از:
- مجموعه ای از خدمات و عملیات مشخص مثل طرح احداث یک بیمارستان.
- دارای زمان معین
- دارای اهداف معین
- دارای برآورد هزینه
معمولاً طرح در قالب چند پروژه، اجرایی می شود. “پروژه” به مجموعه عملیاتی گفته می شود که در زمان مشخص و با هدف مشخص و با صرف منابع معین به منظور تولید (اجتماعی، اقتصادی و زیربنایی) صورت می گیرد.
طرح می تواند مقیاسه ای مختلفی داشته باشد:
- طرح ملی: جنبه راهبردی دارد، از لحاظ سرمایه گذاری بزرگ و از نظر فناوری پیچیده است.
- طرح استانی: طرح های خاص ناحیه ای و منطقه ای که از لحاظ سرمایه و فناوری متوسط است.
- طرح خاص ناحیه ای: از نظر سرمایه و فناوری کوچک است و کلاً درون استان انجام می گیرد.
ب) برنامه
تعاریف ارائه شده از برنامه در متون فارسی
زیاری: برنامه نمایش منظم و یا رعایت سلسله مراتب فعالیت های مربوط به یکدیگر و همچنین رشته تصمیمات منظم و برحسب دوره های زمانی مختلف است. برنامه همان تصمیمات منظم بر اساس سلسله مراتب عملیات است.
شیعه: برنامه ریزی به عنوان فرایندی که نتیجه آن برنامه است. برنامه ریزی فرآیند تعیین اقدامات مناسب آتی است و تلاش دارد که بر مبنای شناخت وضع موجود موضوع را به تصمیم گیری، ارزیابی و انتخاب بهترین راه حل ها سوق دهد. بنابراین کیفیت علت و معلولی و استدلال و منطق در برنامه ریزی اهمیت دارد. اساس کار برنامه ریزی بر انتخاب هدف و معیار استوار است.
اما این تعاریف برای واژه لاتین program مناسب است.
انواع برنامه از نظر مدت اجرا
الف) برنامه دراز مدت: اساس آن چارچوب کلی و آینده نگری و بازهی آن ۱۰ تا ۲۰ سال است.
ب) برنامه میان مدت: بر اساس اهداف عملیاتی برنامه بلند مدت و راه های رسیدن به آن را مدنظر دارد. بازهی آن ۳ تا ۷ سال است.
ج) برنامه کوتاه مدت: براساس برنامه های میان مدت و اهداف عملیاتی سریع الوصول تعیین می شود. بازهی آن ۱ تا ۲ سال است.
انواع برنامه از نظر سطوح مکانی
برنامه ملی: سطح کشور
برنامه منطقه ای: سطح یا چند استان
برنامه ناحیه ای: سطح یک یا چند شهرستان
برنامه روستایی
روند تهیه طرح یا برنامه را می بایست به مثابه چرخ های مداوم و مستمر تلقی کرد که بین مراحل آن روابط متقابلی به چشم می خورد. مهم، فهم و تشخیص ماهیت تکرار شونده برنامه ریزی است.
اجزای طرح ها عبارتند از:
هسته طرح معمولاً شامل موارد زیر است:
- بیانیه های تهیه و بکارگیری طرح
- آمارها و اطلاعات و تاریخچه محدوده و گرایش های آن
- مستند کردن منافع ذینفعان و ذی مدخلان
- چشم اندازها، اهداف و مقاصد آتی
- ارائه گزینه های مختلف و ارزیابی آن ها
- ارائه برنامه اجرایی
عوامل طرح: در برگیرنده موضوعات اصلی طرح است و به هدف طرح بستگی دارد. در طرح جامع کاربردی اراضی عوامل عمده عبارتند از: حمل و نقل، مسکن، تسهیلات و امکانات محله که در واقع اساس طرح جامع اند.
اهداف کلی Goals: بیانیه ای است که در زمینه های کلی، وضعیت مطلوب آتی را تبیین می کند.
اهداف زماندار یا عملیاتی (خرد): Objectives: بیانیه ای است که وضعیت خاص آتی را که باید در زمان مشخص به دست آید شرح می دهد.
فرضها: بیانی از وضعیت موجود و آتی است که زمینه های کالبدی و اجتماعی و اقتصادی را که در طرح باید مدنظر قرار گیرد شرح می دهد.
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری | طراحی شهری
منبع: کتاب مجموعه مباحث مشترک برنامه ریزی و طراحی شهری کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب ” طرح ها و برنامه های شهرسازی ” ذکر منبع و دادن لینک بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید