تعریف شهر و منشأ پیدایش شهر
بدلیل ماهیت مبهم و پیچیده شهر تا کنون تعاریف بسیار زیادی از شهر مطرح شده است.
تعریف شهر : ترکیب عوامل طبیعی ، اجتماعی و محیط های ساخته شده توسط انسان که در آن جمعیت متخصص ساکن است.
تعریف ده : واحدی جغرافیایی که مرکز تجمع انسانی با انواع گوناگون ، برمبنای تولید محصولات کشاورزی است.
مکانی برای اسکان گروهی انسانها و محل فعالیت آنها ، عام ترین تعریف شهر به شمار می رود.
در بسیاری از تعاریف شهر دو عامل عمده تجارت و خدمات را از ارکان اصلی شهرهای پیشرفته می دانند و جمعیت را نادیده می گیرند.
- منظور از شهر ، منطقه جغرافیایی است که دارای جمعیت مشخصی بوده و تراکم جمعیت در آن وجود داشته و افراد در آن به امور غیر کشاورزی اشتغال داشته باشند.
- شهرها مکان های تمرکز یافته ای هستند که انواع فعالیت ها و مشاغل در آن ها به صورت مراکز اجتماعی و تجاری متمرکز شده اند تا نواحی اطراف از آن بهره مند شوند.
- ساده ترین الگوی شهر که گویای تمرکز یافتگی فعالیت ، جمعیت و مشاغل است به شکل دایره ای است با هسته ای از فعالیت ها در مرکز، که محله های مسکونی پیرامون آن هسته را فرا گرفته اند.
به منظور تعریف شهر ، می توان از جنبه های مختلف آن را مورد بررسی قرار داد:
- تعریف شهر از منظر اقتصاد : شهر محلی است که غالب فعالیت های آن صنعت و خدمات باشد.
- تعریف شهر از منظر جمعیت : بر اساس استانداردهای جمعیتی کشورهای مختلف متفاوت است. مثلا در ایالات متحده ۲۵۰۰ نفر
- تعریف شهر از منظر مساحت: گاهی شهر را بر اساس مساحتی که دارد می توان تعریف کرد.
- تعریف شهر از منظر فرهنگ: زبان ، ویژگی های رفتاری مشترک و … می تواند مبین وجود یک شهر باشد.
- تعریف شهر از منظر سازمان سیاسی ، اداری : در روستاها چارچوب سازمان یافته سیاسی ، اداری موجود نیست ولی در شهر می توان آن را یافت.
- تعریف شهر از منظر معیار کالبدی: شهر جایی است که از یک نظم در طراحی و کالبد تبعیت می کند.
- تعریف شهر از منظر تکنولوژی : معیاری است که بر اساس آن شهر را محل تبلور تکنولوژی می دانند.
- تعریف شهر از منظر اکولوژی (زیست بوم): شهر محصول تلاش انسان جهت غلبه بر محیط طبیعی است.
- تعریف شهر از منظر جامعه شناسی: شهر ، مکان کنش های اجتماعی در ابعاد مختلف برای گروه های اجتماعی است.
پروفسور هوفر برای تعریف شهر می گوید:
شهر نتیجه ارتباط میان شش جنبه است:
-
ساخت اقتصادی (تنوع فعالیت و اشتغال)
-
ساختار اجتماعی (تفاوت طبقات اجتماعی)
-
ساخت کالبدی (طرح ساختمان های عمومی ، حصار و …)
-
موقعیت جغرافیایی
-
موقعیت قانونی (قانون اساسی ، دستگاه های حقوقی ، محلات)
-
حیات سیاسی.
روستاها به خصوص روستاهای بزرگ کم و بیش می توانند پنج جنبه از جنبه های فوق را داشته باشند ، لیکن وجه تمایز اساسی شهر با روستا در حیات سیاسی است که شاخص آن همان حاکمیت عمومی است.
چند تعریف شهر مهم
- لوئیز ورث: شهر سکونتگاهی دائمی و نسبتاً بزرگ است برای افرادی که از نظر اجتماعی ناهمگونند.
- امیل دورکیم: شهر محل توسعه اطلاعات در یک منطقه اخلاقی است.
- ژان رمی: شهر دارای نظم و انسجام فرهنگی همراه با نوآوری و پیشرفت است.
- تعریف شهر از نظر مکتب شیکاگو: شهر همانند یک اندام زنده اجتماعی ، محل اسکان طبیعی انسان متمدن است.
- تعریف شهر از نظر رابرت پارک: شهر ترکیبی است از عناصر مادی (مدنیت) و غیر مادی (اخلاقی) است که دومی مهمتر است.
مازاد محصولات کشاورزی ، توسعه شبکه راه ها و تمایل بشر به ایجاد یک زندگی دسته جمعی از عوامل پیدایش شهر است.
شرط وجودی شهر و توسعه آن مستلزم تمرکز جغرافیایی مازاد اقتصادی در منطقه ای خاص است. نهادها، موسسات و سازمان های متمرکز کننده مازاد اقتصادی ممکن است سیاسی، اداری، اقتصادی، اجتماعی، مذهبی و یا نظامی باشند. لیکن همه آنها زمانی که به تمرکز مازاد اقتصادی به عنوان مؤلفه پیدایش و توسعه شهری عمل می کنند، کار مشابهی انجام می دهند، بنابراین مهم ترین شرط پیدایش شهر، وجود مازاد اقتصادی (تولید) است.
تعریف شهر ( در ایران ) از نظر قانون تقسیمات کشوری ، مصوب سال ۶۲:
شهر محلی است با حدود قانونی که در محدوده جغرافیایی مشخصی واقع شده و از نظر بافت ساختمانی و … دارای تنوع و در زمینه خدمات شهری دارای خود کفائی بوده و کانون تبادل اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی می باشد و بیش از ۱۰۰۰۰ نفر جمعیت داشته باشد.
امروزه شهر به مکانی اطلاق می شود که شهرداری داشته باشد و ملاک حضور شهرداری جمعیت حداقل ۱۰۰۰۰ ( ده هزار ) نفر است.
جهت اینکه مکانی تبدیل به شهر شود ، وزارت کشور پیشنهاد می دهد و هیئت وزیران تصویب می کند.
به طور کلی شهرها دارای دو نقش اساسی می باشند:
- مرکزیت : شهر به عنوان مرکزی محسوب میشود که به جمعیت خود و اطراف سرویس می دهد.
- گرهی: شهر در یک منطقه به عنوان یک نقطه نقش بازی میکند.
شهر با نقش گرهی معمولاً در مسیر تقاطع راه ها و جاده ها شکل میگیرد.
- پل سینجر منشأ پیدایش شهرها را وجود جامعه طبقاتی در انتقال مازاد تولید از روستا به شهر می داند.
پیدایش نخستین شهرها
بیشتر دانشمندان معتقدند که در حدود ۵ یا ۶ هزار سال قبل، نخستین شهرهای باستانی به وجود آمده اند. این شهرها عمدتاً در مناطقی به وجود آمده اند که دارای آب و هوای مطلوب و خاک حاصل خیز بوده اند که منجر به وفور زندگی حیوانی و گیاهی شده است. با این وجود تنها مازاد کشاورزی به وجود آورنده شهرها نبوده است بلکه تحقق قدرت اجتماعی نیز در شکل گیری شهرها نقش داشته است.
مازاد کشاورزی پدید آورنده شهرها نبوده است بلکه شهرها مازاد کشاورزی را به وجود آورده اند. لوئیز مامفرد معتقد است که شکل گیری نخستین شهرها در امتداد رودخانه ها مساله ای تصادفی نبوده است. مدیریت آب یکی از عناصر مهم در توسعه تمرکز قدرت می باشد.
تمدن | نخستین شهرها | محل تشکیل |
تمدن بین النهرین | اور، اوروک، لاگاش، لارسا | در جنوب دره رودخانه دجله- فرات |
تمدن مصر | هلیوپولیس، ممفیس، نکهب | به موازات رودخانه نیل |
تمدن هند | هاراپا، موهنجودارو | دره ایندوس |
تمدن چین | شانگ، چانگ چو | دره هانگ هو |
تمدن یونان | تبس، تروی | – |
قاره امریکا | تیکال، یواکسکیون | – |
تقریباً در تمام شهرهای بزرگ و برجسته قدیمی وجود استحکامات جز لاینفک شهرها بوده است. وجود دیوار دور شهرها به دلیل دفاع در برابر تهاجمات، کنترل ورود و خروج مردم، حفاظت از تاجران و ثروتمندان شهرها و کنترل جمعیت شهری بوده است.
تعاریف، مفاهیم و برخی ویژگی های شهر
فرآیند شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه با افزایش تعداد و اندازه شهرها توام می باشد. در بسیاری از این شهرها رشد بی سابقه جمعیت از ظرفیت واقعی شهرها پیشی گرفته است. در واقع شهرها غرق در مهاجران بسیار زیادی شده اند و فاقد مسکن، مدارس و خدمات بهداشتی کافی برای آن ها می باشند.
نظریه پرداز | تعریف شهر و ویژگی هایش |
فون ریشتفن | اجتماعی از انسانها که حیات آنان از فعالیت های غیر زراعی به ویژه بازرگانی و صنعت تأمین می شود. |
داگلاس | محیطی است که از سیستم های اقتصادی به وجود آمده و دارای ساختارهای اجتماعی و فرهنگی است. |
مامفرد | محل ثابت، سرپناه پایدار، امکانات دائمی برای جمع شدن، مبادله و ذخیرهسازی، و محل تقسیم اجتماعی کار است. |
لفبور | شهر خوب دارای ویژگی های آزادی اراده و خودمختاری، و آفرینش گری و اصالت می باشد. |
رنه شورت | شهر مطلوب به ارمغان آورنده زندگی خلاقیت آمیز و بزرگ منشانه برای عموم مردم می باشد. |
مراحل توسعه شهر
پاتریک گدس شهرها را عموماً به سه طبقه زیر تقسیم بندی کرده است که اغلب ترکیبی عمل می نمایند:
- اولیه: تولید کننده نیازهای بشری، همانند دهکده های کشاورزی می باشند.
- ثانویه: به مثابه مرکز مبادلات برای مثال مانند شهرهای بازاری عمل می کنند.
- ثالث: تسهیلات آموزشی، تفریحی و مسکونی را فراهم می نمایند.
لوئیز مامفرد شش مرحله را برای توسعه شهر بیان کرده است:
- مرحله نوزادشهری: مبتنی بر اقتصاد و کشاورزی
- پلیس : یک اجتماع جمعیتی با جنبههای تخصصی شدن و مکانیزاسیون
- مادرشهر : شهرهای خدماتی مانند پایتخت ایالتی یا ناحیهای
- کلانشهر : مرحله قبل از زوال شهر
- تباه شهری : رکود تجاری، رکود قدرت نظامی و…
- مرحله مرده شهر : بدترین مرحله شهر. مردم ترجیح میدهند به روستاهای مجاور مهاجرت کنند.
به عقیده گریفت تیلور شهر چهار مرحله به شرح زیر را پشت سر می گذارد:
- طفولیت: شهر هنوز به مناطق مشخص و مجزا تقسیم نشده است.
- جوانی: مغازه ها از مساکن مجزا شده و تعداد اندکی کارخانه شکل می گیرد.
- بلوغ: تقسیم شهر به مناطق مجزای مسکونی، تجاری و صنعتی.
- پیری: زوال فیزیکی اکثر قسمت ها شهر.
مشاهده نقشه تاریخی پیدایش سکونتگاه ها، تمدن ها و شهرهای اولیه تا به امروز در نقشه زمانی و مکانی جهان
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری | طراحی شهری |
منبع: جزوه سیر اندیشه ها در شهرسازی و مبانی برنامه ریزی شهری ، منطقه ای و مدیریت شهری کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب تعریف شهر و منشأ پیدایش آن با ذکر منبع بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید