طرح جامع شهری
طرح جامع شهری (طرح توسعه و عمران شهر و حوزه نفوذ)
طرح جامع شهری اهداف را مشخص می سازد، وضعیت موجود و گرایش ها را تحلیل می کند و چشم اندازی از ویژگی های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی جامعه را در سال های آتی مشخص می سازد. سیاست ها و راهنمایی های مورد نظر برای اجرای آن چشم انداز نیز جمع بندی می گردد. مهم ترین عملکرد طرح جامع شهری تهیه راهنمای با ارزشی برای تصمیم گیران بخش خصوصی و عمومی است.
در تعریف کلی، طرح جامع برنامه ای است که جامع ویژگی ها و دیدگاه های اقتصادی، اجتماعی، فضایی و آمایشی موضوع یا مکانی مشخص را در نظر می گیرد و با موضوعات متنوعی تهیه می گردد. مثل طرح جامع توریسم، طرح جامع حمل و نقل، طرح جامع شهری و …
تعریف شورای عالی شهرسازی و معماری ایران از طرح جامع شهری
طرح بلند مدتی که در آن نحوهی استفاده از اراضی و منطقه بندی مربوط به حوزه های مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری و کشاورزی و تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری و نیازمندی های عمومی شهری، خطوط کلی ارتباطی و محل مراکز انتهای خط (پایانه) و فرودگاه ها و بنادر و سطح لازم برای ایجاد تاسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی، مناطق نوسازی، بهسازی و اولویت های مربوط به آن ها تعیین می شود و ضوابط و مقررات مربوط به کلیه موارد پیش گفته و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نماهای تاریخی و مناظر طبیعی، تهیه و تنظیم می گردد. طرح جامع شهری برحسب صورت قابل تجدید نظر خواهد بود.
عناصر تشکیل دهنده طرح جامع شهری عبارتند از:
کاربری زمین ، مسکن ، حمل و نقل، تاسیسات و تجهیزات همگانی، توسعه اقتصادی، حوزه های حساس و بحرانی، بلایای طبیعی و زمین زراعی
ویژگی های اساسی طرح جامع شهری را می توان چنین برشمرد:
الف ـ طرح جامع شهری ، طرحی کالبدی ـ فضایی است که با بهره گیری از تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه به بهبود سازمان فضایی شهر و رفاه اجتماعی مردم می پردازد. به عبارت دیگر هدف عمده طرح های جامع، ایجاد نظم فضایی در شهر است.
ب ـ طرح جامع شهری از نظر زمانی بلند مدت و از لحاظ مقیاس کلی است. این طرح، سیاست های کلی توسعه شهر را تا مدت ده سال تعیین می کند و اکنون بسیاری تلاش می کنند این طرح را بیش از پیش به ابعاد اجرایی نزدیک تر کنند.
پ ـ در طرح های جامع شهری، نه تنها خود شهر، بلکه منطقه آن نیز مورد توجه و مطالعه قرار می گیرد. در این طرح ها همچنین افزون بر سیستم کاربری اراضی ، شبکه ارتباطی و زیرساخت ها نیز از لحاظ شناخت اجزا و عناصر شهری مورد توجه قرار میگیرد.
ت ـ طرح جامع شهری، وسیله ای برای سهولت تصمیم گیری و سیاست گذاری است و نقش هدایتی آن از جنبه های با ارزش طرح است. چنان که می تواند با فراهم ساختن زمینه های بهبود نظم فضایی شهر ، امکان تخصیص بهینه منابع را برای رشد و نمو جامعه انسانی ساکن در آن مهیا کند.
ث ـ تعیین احتیاجات و نیازهای جامعه شهری (در «فضا» و زمانی مشخص) ، تعیین امکانات و محدودیت های منابع و تسهیلات موجود، و تدوین راه حل ها، اهداف، سیاستها و معیارها و ضوابط کالبدی و فضایی از مهم ترین مشخصه های عملی طرح های جامع شهری به شمار می روند.
طرح های جامع شهری بویژه بعد از جنگ جهانی دوم در دنیا مطرح شدند و اولین طرح جامع شهری توسط پتروس برلاگه در سال ۱۹۳۴ تهیه شد.
ویژگی هدایت گری طرح جامع، تأکید دارد که هر نوع طرح دیگری در شهر باید با اصول جامع همان شهر مطابقت داشته باشد. از این رو، طرح جامع، طرح اصلی و عمده (Master plan) شهر محسوب می شود.
الگوی طرح جامع در ایران بارها مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در سال های انقلاب در سال های ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۹ طرح های جامع با شدت هر چه بیشتر مورد اعتراض قرار گرفت. بر اثر این ایرادها، بدون هیچ گونه تغییر در محتوا و روش طرح های شهری، فقط نام «طرح جامع» بر طرح های توسعه و عمران و حوزه نفوذ تغییر کرد.
سپس، برای روشن شدن مفاد این طرح، در سال ۱۳۶۳ دستور العمل سادهای به نام «اساس طرح جامع» از طرف وزارت مسکن و شهرسازی (راه و شهرسازی) برای تهیه کنندگان طرح ها تنظیم شد. مفاد این دستورالعمل نشانگر دو محور است: ساده سازی مطالعات و توجه به جنبه فیزیکی طرح.
تغییر دیگری که در الگوی تهیه طرح های جامع ایران پدید آمد تغییر نام طرح جامع تهران به طرح جامع ساماندهی است. در سال ۱۳۶۳ شورای نظارت بر گسترش شهر تهران، بازنگری طرح جامع شهر تهران را به وزارت مسکن و شهرسازی محول کرد و آن وزارتخانه نیز برای رهایی از محدودیت های قانونی طرح جامع، این بازنگری را طرح ساماندهی نامید. مطالعات آن در سال ۱۳۶۶ آغاز گردید و تا سال ۱۳۷۰ ادامه یافت و در سال ۱۳۷۱ به تصویب شورای عالی شهرسازی ایران رسید. طرح جامع ساماندهی تهران نیز عیناً مطابق الگوی طرح، جامع تهیه شده و روش تهیه آن نیز طبق روش « بررسی ـ تحلیل ـ طرح» صورت گرفته است. (روش گدسی یا پوزیتیویستی)
اکنون در نظام برنامه ریزی شهری کشور ایران، طرح های جامع شهری برای شهرهایی که بیش از پنجاه هزار نفر جمعیت دارند، به مدیریت وزارت راه و شهرسازی و نظارت شورای عالی شهرسازی و معماری ایران تهیه می شود.
اهداف طرح جامع شهری
طبق تعاریف ارایه شده در قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی، می توان اهداف زیر را برای طرح های جامع شهری بر شمرد:
۱ـ تهیه برنامه بلندمدت شهر
۲ـ تعیین چگونگی استفاده از اراضی و منطقه بندی حوزههای مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری و کشاورزی، و تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات و نیازمندی های عمومی شهری.
۳ـ تنظیم خطوط کلی ارتباطی و محل قرار گرفتن مراکز انتهای خط (پایانه) ، فرودگاه ها و بنادر و….
۴ـ تأمین سطح مورد نیاز برای ایجاد تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی مناطق، نوسازی، بهسازی و تعیین اولویت آن ها.
۵ـ تدوین ضوابط و مقررات کالبدی و فضایی شهری.
طبق آن چه گفته شد، هدف اساسی طرح جامع شهری تنظیم سیاست های توسعه شهر، بر مبنای نیازهای جامعه شهری، و بر پایه امکانات موجود و بالقوه برای آن شهر است.
متولی تهیه طرح های جامع شهری، وزارت راه و شهرسازی ، تهیه کننده مهندسین مشاور ، اجراء توسط شهرداری و نظارت بر عهده وزارت خانه راه و شهرسازی و کشور است.
فرایند تصویب طرح های جامع شهری بر اساس مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری (۱۳۷۳ و ۱۳۷۱) به شرح زیر است:
الف- شهرهای با کمتر از ۲۰۰ هزار نفر:
تصویب اولیه در شورای شهرسازی استان (کمیته برنامه ریزی توسعه استان در حال حاضر) و تصویب نهایی در شورای عالی شهرسازی و معماری ایران.
ب- شهرهای با جمعیت بیش از ۲۰۰ هزار نفر و مراکز استان ها با جمعیت کمتر از ۲۰۰ هزار نفر:
بررسی در کمیته فنی شورایعالی و تصویب در شورایعالی شهرسازی و معماری ایران
فرآیند تهیه طرح های جامع شهری بر اساس مدل گدسی (پوزیتیویستی) و شرح خدمات تیپ ۱۲:
۱- بررسی های کلی منطقه ای
۲- بررسی حوزه نفوذ
۳- بررسی و شناخت شهر
۴- تجزیه و تحلیل و استنتاج از بررسی ها
۵- تهیه طرح ها و برنامه های عمرانی ( پیشنهادات)
اولین طرح جامع شهری در ایران، برای بندر لنگه (۱۳۴۳) و نخستین طرح جامع تهران توسط مشاور فرمانفرمائیان در سال ۴۷ ( افق ۲۵ ساله) تصویب گشت.
· مقیاس نقشه ای طرح جامع شهری معمولاً ۱۰۰۰۰/۱ می باشد.
· در برنامه عمرانی سوم برای ۱۷ شهر در برنامه عمرانی چهارم برای ۲۰ شهر طرح جامع تهیه شد. طرح های جامع شهری این دوره به تصویب شورای عالی شهرسازی در وزارت آبادانی و مسکن رسیدند. (تنها مرجع تصویب طرح جامع شهری )
ایرادات وارد بر طرح جامع شهری عبارتند از
– نا کار آمدی منطقه بندی عملکردی در طرح جامع شهری
– نگاه فیزیکی و کالبد گرایانه صرف به شهرو عدم توجه به توسعه همه جانبه شهر
– حجم بالای مطالعات در وضع موجود و عدم ارتباط مناسب این مطالعات با پیشنهادات
– انعطاف ناپذیری در اثر مقررات و طرح های خشک و غیر قابل انعطاف
– عدم توانایی مدیریت شهری در اجرای طرح های جامع شهری
– عدم توجه به مشارکت مردم در فرآیند تهیه و اجرای طرح ها
– عدم توجه به فرایند بازنگری در طرح های جامع شهری
بر مبنای ایرادات وارد شده بر طرح جامع ، از اواسط دهه ۷۰ موضوع تهیه طرح های ساختاری راهبردی در کشور مطرح شده است.
ـ در سال ۱۳۵۵ هـ ش در ارتباط با طرح عدم تمرکز یکسری از اختیارات شورای عالی شهرسازی و معماری به ادارات کل مسکن و شهرسازی استان ها داده شد ولی به علت عدم هماهنگی این شوراها مقرر می شود، طرح پس از بررسی در شورای شهرسازی استان (به ریاست استاندار) به کمیته فنی شورای شهرسازی ارسال، و پس از بررسی به شورای عالی شهرسازی و معماری جهت تصویب نهایی ارسال شود.
ـ پس از انقلاب در سال ۱۳۵۸ هـ ش مقرر می گردد برای جلوگیری از تمرکز و استفاده از نیروی محلی، تصویب طرح ها در حیطه وظایف استان ها قرار گیرد و واحد شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی با حضور در جلسات نظارت برتصویب داشته باشد.
ـ از سال ۱۳۶۴هـ ش نام طرح جامع به طرح توسعه و عمران شهر و حوزه نفوذ تغییر می یابد. نحوه تصویب نیز بدین گونه شد که طرح جامع توسعه و عمران شهر و حوزه نفوذ توسط شورای عالی شهرسازی و معماری تصویب و طرح تفصیلی توسط کمسیون ماده ۵ شورای عالی شهرسازی تصویب گردد.
مکانیزم مالی مربوط به تهیه طرح ها در اختیار واحد شهرسازی اداره کل مسکن و شهرسازی استانها می باشد. نظارت بر تهیه طرح های جامع و تفصیلی در حیطه وظایف دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معاونت شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی میباشد.
از سال ۱۳۶۷ هـ ش تفکر مجزا نمودن حوزه نفوذ از طرح های توسعه مطرح گردید و بر اساس آن تهیه طرح جامع شهرستان شکل گرفت.
در تهیه طرح جامع شهری : شورای شهر تقاضای مربوط به تهیه طرح جامع شهری را به اداره کل مسکن و شهرسازی استان و یا وزارت مسکن می دهد. واحد شهرسازی اداره کل مسکن و شهر سازی پس از تشخیص لزوم تهیه طرح و برآورد هزینه و تعیین اولویتها و تأمین اعتبار طرح توسط وزارت مسکن شهر سازی بوده و قرارداد تهیه طرح با شرکتها توسط وزارت مسکن و شهرسازی انجام می گیرد.
طرح جامع تهران سال ۱۳۴۸ هـ ش و طرح جامع اصفهان سال ۱۳۵۰ هـ ش تهیه گردیده است.
طبق قرارداد تیپ ۱۲ طرح تفصیلی مصوب ۱۳۵۱، تهیه طرح تفصیلی و جامع در دستور کار قرار گرفت.
طرح های توسعه شهری و منطقه ای در ایران
سلسله مراتب طرح های توسعه ای منطقه ای و محلی در ایران عبارتند از:
- طرح های آمایش سرزمین
- طرح های کالبدی منطقه ای در ایران
- برنامه ریزی ۱۴۰۰٫
- طرح اسکان ۹۰٫
- طرح توسعه و عمران ( جامع) ناحیه ای (شهرستان)
- طرح مجموعه شهری
- طرح ساماندهی فضا و کالبد سکونتگاه های روستایی
-
طرح جامع شهری
- طرح هادی شهر
- طرح هادی روستا
- طرح تفصیلی
- طرح آماده سازی
- طرح های ویژه ( جزئیات شهرسازی، سازماندهی، بهسازی، نوسازی بافت قدیم و فرسوده و …)
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری | طراحی شهری | طرح توسعه شهری
منبع: جزوه مباحث عمومی شهرسازی ایران کیمیا فکر بزرگ
منبع: کتاب مجموعه مباحث مشترک برنامه ریزی و طراحی شهری کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب طرح جامع شهری با ذکر منبع بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید