طرح توسعه شهری
پیشینه تهیه طرح های توسعه شهری
با وجود آنکه پیشینه شهرسازی در ایران به گذشتههای بسیار دور باز میگردد، تهیه طرح توسعه شهری در کشورمان سابقهای چندان طولانی ندارد و ریشههای تاریخی آن به آغاز قرن معاصر باز میگردد.
با آغاز قرن معاصر، به دنبال تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، شهرسازی نوین در ایران آغاز گردید و با تصویب قوانین متعدد، تهیه و اجرای طرحهای خیابانکشی در شهرها شروع شد و مداخلات عمدهای در بافتهای تاریخی شهرهای ایران صورت گرفت که در پیش از آن با چنین وسعت و پشتوانهای سابقه نداشت.
طرح پیشنهادی شهر همدان به عنوان اولین طرح شهری، توسط کارل فریش (مهندس چرمساز و رییس کارخانه چرمسازی همدان) تهیه و به وزارت داخله پیشنهاد شد و در آبان ماه ۱۳۱۰ به تصویب وزارت داخله رسید. براساس این طرح، باید میدانی به قطر ۱۵۰ متر در مرکز شهر با شش خیابان عریض شعاعی مرکزی ایجاد میشد و خیابانها به خیابان عریض (بلوار) کمربندی در فاصله ۷۵۰ متری ختم میشدند. بدین ترتیب میدان مرکزی، سبزه میدان کهن و شش خیابان شعاعی مرکزی، محلات شهر را منهدم میکردند.
در سال ۱۳۱۲ قانون تعریض و توسعه معابر و خیابان ها به تصویب رسید و با وجود آنکه در مفاد این قانون بارها تجدیدنظر شد و بر توان اجرایی آن افزوده گردید، اما اقدامات اصلی شهرسازی در سالهای بعد صورت گرفت.
بر همین اساس بود که در تهران، اگر چه دیوارهای کهن شهر خراب شد و خیابانهای جدیدی روی خندقهای کهن ایجاد گردید، لکن این اقدام بدون پیروی از برنامهای مشخص گسترش یافت و چنان شد که تهیه نقشه جدید شهر تهران از سوی دولت به مستشاران فرانسوی واگذار گردید. این نقشه که در سال ۱۳۱۶ تهیه شد، اولین نقشه شهرسازی در قرن کنونی و مربوط به شهر تهران بود.
در این سالها، به دستور بوذرجمهری (کفیل شهرداری تهران) خیابانسازیهای عمدهای در بافتهای پیرامونی و مرکزی آن زمان شهر تهران به اجرا درآمد و دو سال بعد یعنی در سال ۱۳۱۸ که قانون و آیین نامه پیش آمدگی درگذرها و. . . . تصویب شد. بدنه خیابانها و ساختمانهای مشرف بر آن ملزم به تبعیت از ضوابطی خاص شدند.
در سال ۱۳۲۴ بخش شهرسازی و طرح ریزی در سازمانی موسوم به سازمان اصل چهار تورمن در ایران تشکیل شد و مسئولیت آن بر عهده چند مهندس شهرساز از جمله دکتر نورمن و مهندس گیبس نهاده شد. این عده برای اولین بار مطالعات و طرحریزی سه شهر شیراز، اصفهان وسنندج را به زبان انگلیسی تهیه کردند.
در سال ۱۳۲۷ هم زمان با تأسیس سازمان برنامه و هیئت عالی برنامه زمینههای اصلی ایجاد ساز و کار برنامهریزی عمرانی در کشور به وجود آمد.
در این حال، تحولات اجتماعی ناشی از نوگرایی در جامعه و افزایش رفاه اجتماعی، سبب رشد طبیعی جمعیت و توسعه فزاینده شهرنشینی شد و در پی آن فعالیتها، خدمات و نیازهای جدید زندگی شهری بیشتر شد.
تصویب قانون نوسازی و عمران شهری در سال ۱۳۲۷، قانون شهرداری در سال ۱۳۳۴، و قانون کمک زمینی برای اجرای برنامه های شهرسازی و اقدامات عمرانی و…. در سال ۱۳۳۹، زمینههای حقوقی فعالیتهای شهرسازی و مدیریت شهری را در شهرها فراهم کردند و از دهه ۱۳۴۰، تهیه طرح های شهری در دستور کار کارگزاران قرار گرفت.
با امضای قراردادی بین هیئت عمران بینالمللی آمریکا و وزارت کشور در دهه۴۰ اولین گروه از سربازان، تحت عنوان گروه صلح (Peace Group) به ایران آمدند و در وزارت کشور مشغول به کار شدند. بدین گونه، این گروه برای بیشتر شهرها، طرح شبکهبندی و گذربندی تهیه کردند.
همزمان با آن و با شروع برنامه عمرانی سوم کشور، طبق موافقتنامهای که بین دولت ایران و آلمان منعقد شد، یک مهندس آلمانی به نام فایل با تشکیل سازمانی به نام شهرسازی در وزارت کشور، برای چند شهر از جمله اصفهان، طرحگذربندی و اصلاح شبکه تهیه کرد. بعضی از این طرحها به تصویب وزیر کشور ـ که در آن زمان تنها مرجع نظارت و تصویب امورشهرسازی و شهرداریها بود، رسید ولی از آن طرحها کمتر استفاده شد.
به این ترتیب، طرح های شهری با کیفیتی که هم اکنون در کشور متداول است از ابتدای برنامه سوم عمرانی کشور (۴۶ ـ ۱۳۴۱) آغاز گردید. در سالهای اول اجرای برنامه عمرانی سوم کشور، قرارداد تهیه طرح جامع چند شهر بین سازمان برنامه و تعدادی از مؤسسات مشاور و معماری و ساختمانی منعقد گردید. تا این که در سال ۱۳۴۳ وزارت آبادانی و مسکن و به دنبال آن شورای عالی شهرسازی تأسیس یافت و نظارت در کار تهیه طرحهای جامع شهرهایی که قرارداد آنها قبلاً منعقد شده بود، به عهده دبیرخانه شورای عالی شهرسازی محول شد و پس از مدتی عقد قراردادهای جدید در این مورد به دبیرخانه مذکور واگذار گردید.
در برنامه عمرانی چهارم کشور (۵۱ ـ ۱۳۴۷) مطالعات مربوط به طرحهای جامع ۲۰ شهر که بعضی از آنها در برنامه سوم آغاز شده بود، خاتمه یافت و به مرحله اجرا درآمد. طرحهای جامع شهرهای بندرعباس، تهران، تبریز، قزوین، رشت، بندرلنگه، انزلی، همدان، اهواز، بابلسر، جلفا، کرج، شیراز، اصفهان، مشهد، آبادان و خرمشهر از آن جملهاند.
شروع واقعی تهیه و اجرای طرح های جامع در ایران را میتوان با تهیه برنامه عمرانی چهارم کشور همزمان دانست.
در این برنامه، طرحها صراحت بیشتری یافتند و چگونگی خدماتدهی در آن زمینهها مدون شدند. براساس برنامه یاد شده، طرحها میبایست در دو مرحله اجرا میشدند، در مرحله اول شناخت وضع موجود شهر از نظر جمعیتی، اقتصادی و کالبدی، و در مرحله دوم، تنظیم برنامههای کوتاه مدت شهر براساس طرح جامع و انطباق فعالیت های شهرداری با آن، محور موضوعات قرار میگرفتند.
بررسی شرح خدمات طرح های جامع در این دوره، بیانگر توجه طرح به رفع مشکلات آتی، نگرش نسبتاً جامع به شهر و نگاهی به مسایل منطقهای به منظور تدوین این طرحها است.
افزایش جمعیت شهرها و توزیع نامتناسب آن در طول برنامه چهارم، مشکلات تازهای در نظام شهری ایجاد نمود و دستاندرکاران مسایل شهری را بر آن داشت تا با وجود گسترش لجام گسیخته شهرها جدیتری بیندیشند. به همین سبب در برنامه پنجم (۵۶ ـ ۱۳۵۲) اهداف طرحهای جامع هدایت و توسعه منظم شهرها، ایجاد هماهنگی در توزیع تأسیسات و تجهیزات شهری و همچنین راهنمایی و ارشاد شهرداریها برای رفع مشکلات شهری عنوان شد که نشانگر توجه وسیعتر طرحها به مسایل منطقهای از یک سو و مسایل اجرایی از سوی دیگر میباشد.
قانون اصلاح پارهای از مواد و الحاق چند ماده به قانون شهرداری در اسفند ۱۳۴۵ تصویب شد و اقداماتی عمده برای تحقق بخشیدن به اهداف برنامه ریزی شهری در ایران از این سال آغاز شد.
برخی از اقدامات صورت گرفته چنین بودند:
پیوست مواد ۹۷ تا ۱۰۱ الحاقی به قانون مذکور، تدوین مقررات و ضوابط تهیه برنامههای شهری، تأسیس شورای عالی شهرسازی، تعیین حریم یا محدوده نظارت بر فعالیتها و ساخت و سازها در شهرها، صدورپروانه نظارت ساختمانی برای هر گونه عملیات ساختمانی در محدوده خدماتی و حریم شهرها، و. . . .
در سال ۱۳۴۷ قانون نوسازی و عمران شهری به منظور تدوین ضوابط نوسازی شهرها تصویب شد تا اصلاحات اساسی در شهرها قانونمند شود. تهیه برنامههای پنج ساله عمرانی و اصلاحات شهرها و ایجاد تأسیسات شهری و توسعه و اصلاح معابر، برخی از موضوعات این قانون است.
در اسفند ۱۳۵۱ قانون تأسیس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران تصویب شد و براساس آن، مواد ۹۷ و ۹۸ الحاقی به قانون شهرداری، ملغی گردید.
در تیرماه ۱۳۵۳ قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن، به وزارت مسکن و شهرسازی به تصویب رسید که تعاریف طرح جامع شهر، طرح تفصیلی و طرح هادی، و همچنین مقررات کلی احداث بنا و تأسیسات در خارج از محدوده قانونی و حریم شهرها، در این قانون ارایه شده است.
برنامه عمرانی ششم بر مبنای مطالعات « آمایش سرزمین» تدوین شد و نقش جامعتری از طرحهای جامع ارایه نمود. در این برنامه بر لزوم برنامهریزی منطقهای برای شهرهای بزرگ و تجدید نظرهای مستمر بر طرحهای شهری تأکید شده و عدم تمرکز توسعه شهری و اجرایی نمودن طرحهای جامع با استفاده از تملک زمینهای داخل محدوده مورد توجه قرار گرفته است.
این برنامه با تحولات انقلاب اسلامی همزمان شد و به اجرا در نیامد. پس از انقلاب تا مدتی به طرحهای جامع توجهی نشد اما از آن پس، با تجدیدنظر کلی در آنها و اضافه کردن مطالعات حوزه نفوذی در سال ۱۳۶۳، طرحهای جامع بار دیگر به حیات خود ادامه دادند.
قبل از انقلاب در تهیه طرح توسعه شهری فقط محدوده شهرها در نظر گرفته میشد و مجموعه طرحهای شهری به تغییرات فیزیکی و طراحی فیزیکی توجه داشتند. اما پس از آن، مشکلات پیش آمده، توجه به حوزه نفوذ و پسکرانههای روستایی را نیز ضروری کرد. از آن گذشته، باید اصلاحاتی در وظایف و قوانین شهری و شهرسازی و شورای عالی شهرسازی نیز به وجود میآمد. چرا که جابهجایی جمعیت و مسایل مربوط به منطقه شهری، مشکلاتی جدید پدید آورده بود که برطرف کردن مشکلات طرحهای جامع شهری، لزوم هماهنگی در برنامهریزی شهری ـ منطقهای، فراهم کردن امکان مشارکت مردم و تقویت فنی شهرداریها، آمادهسازی زمین و منطقهای کردن طرحهای شهری، بهبود روش تهیه و بررسی و تصویب آن طرحها و همچنین لزوم تغییر محتوای مطلاعات در برنامههای عمرانی شهر و حوزه نفوذ آن از جمله مشکلاتی بودند که باید از میان برداشته میشدند.
بدین منظور، اهداف و عناوین مطالعات و شرح خدمات و وظایف مربوط به تهیه طرحهای جامع در سال ۱۳۶۳ به نام طرح های توسعه و عمران و حوزه نفوذ و تفصیلی شهرها تصویب و به اجرا گذاشته شد و مقرر گردید که بار دیگر برای همه شهرها، طرحهای جامع تهیه شود و یا اینکه طرحهای جامع قبلی طبق ضوابط جدید تجدیدنظر و اصلاح شوند. چنان بود که نظمی جدید در طرحهای شهری به وجود آمد و فعالیت در این زمینه از سرگرفته شد.
سازمان برنامه و بودجه نیز در سال ۱۳۶۳ قراردادهای تیپ مطالعات طرحهای جامع را تغییر داد و قراردادهای جدید (تیپ ۱۲) را ابلاغ کرد. در پی آن، یعنی از اواسط دهه۶۰، نهضت ایجاد شهرهای جدید با سرمایهگذاران کلان به منظور جذب و اسکان سرریز جمعیت شهرهای بزرگ آغاز شد و به طور همزمان نیز، با اجرای طرح های آماده سازی زمین، زمینه فعالیت شهرسازی ناب در کشور فراهم گردید. تهیه و اجرای طرحهای آمادهسازی و احداث شهرهای جدید پیرامون شهرهای بزرگ نیز، به عنوان فعالیتی رسمی و موظف، از سال ۱۳۶۴ در برنامهریزی شهری کشور معمول شد.
همچنین، قانون زمین شهری که در سال ۱۳۶۶ تهیه شد و به تصویب رسید، امکان مالکیت دولت را بر اراضی داخل محدوده قانونی و حریم استحفاظی شهرها و شهرک ها فراهم کرد.
از سال ۱۳۶۹ شورای عالی شهرسازی با حفظ اختیارات خود در تصویب نهایی طرحها، اختیار تصویب طرح جامع شهرهایی را که در مناطق جنگ زده واقع بودند، به شورای شهرسازی استان واگذار کرد. این شورا همچنین اختیار تصویب طرح شهرهایی را که جمعیت آنها طبق سرشماری سال ۱۳۶۵ کمتر از ۲۰۰ هزار نفر بود، به شورایی با نام شورای شهرسازی استان و با ریاست استاندار و عضویت مدیر کل یا بالاترین مقام استانی و دستگاههای عضو شورای عالی واگذار کرد. بدین طریق بود که سرعت تصویب طرح های جامع شهری بیشتر شد و شورای عالی فرصت یافت که به مسایل مهمتر و اساسیتر همچون تهیه طرحهای منطقهای، مکانیابی شهرهای جدید، تعیین نقش شهرهای اصلی و وضع ضوابط و مقررات شهرسازی بپردازد.
با توجه به توسعه سریع شهرها، حفظ اراضی کشاورزی پیرامون شهرها و ایجاد شهرهای جدید، تنظیم نظام سلسله مراتب شهری، اولویت دادن به تسهیلات آموزشی و بهداشتی و همچنین تمرکززدایی از مدیریت شهری، از اهداف و سیاستهای عمده شهرسازی و اصلاح طرح جامع در برنامه اول توسعه اقتصادی ـ اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی بود.
آخرین نگرشی که در زمینه تحول طرحهای جامع، شکل گرفته و از سال ۱۳۷۰ مطرح شده، تهیه طرح جامع شهرستان است که البته چارچوب نظری آن هنوز به طرز دقیق مشخص نگردیده است. همچنین با تأسیس شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور و استقرار دبیرخانه آن در وزارت کشور، تهیه طرح مطالعات جامع حمل و نقل شهرهای بزرگ کشور نیز در دستور کار قرار گرفته است.
در سال ۱۳۷۶ طرح کالبدی ملی ایران که تحقیق درباره آن از سال ۱۳۷۰ در واحد شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی آغاز شده بود، در چارچوب برنامه کلان ایران۱۴۰۰ به تصویب رسید و بدین ترتیب، نظام فراگیر برنامهریزی مجتمعهای زیستی کشور برای زمانی نسبتاً بلند مدت، تدوین شد و آماده گرته برداری در تهیه طرحهای شهری گردید.
در تاریخ ۳۱ خرداد ۱۳۹۰ با رأی مجلس و تأیید شورای نگهبان وزارت راه و ترابری با وزارت مسکن و شهرسازی ادغام شده وزارت راه و شهرسازی را تشکیل داد.
طرح های توسعه شهری و منطقه ای در ایران
- سلسله مراتب طرح های توسعه ای منطقه ای و محلی در ایران عبارتند از:
- طرح های آمایش سرزمین
- طرح کالبدی منطقه ای در ایران
- برنامه ریزی ۱۴۰۰٫
- طرح توسعه و عمران ( جامع) ناحیه ای (شهرستان)
- طرح مجموعه شهری
- طرح ساماندهی فضا و کالبد سکونتگاه های روستایی
- طرح جامع شهر
- طرح هادی شهر
- طرح هادی روستا
- طرح تفصیلی
- طرح آماده سازی
- طرح های ویژه ( جزئیات شهرسازی، سازماندهی، بهسازی، نوسازی بافت قدیم و فرسوده و …)
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری | طراحی شهری | طرح توسعه شهری
منبع: جزوه مباحث عمومی شهرسازی ایران کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب با ذکر منبع بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید