برنامه عمرانی چهارم (۱۳۵۱-۱۳۴۷ هـ.ش)
برنامه عمرانی چهارم به نوعی از لحاظ محتوائی و ساختاری از برنامه های متحول شده نسبت به دوره های پیش محسوب میشد. هدف رسمی این برنامه با اعتباری حدود ۵/۲ برابر اعتبارات برنامه عمرانی سوم عبارت بود از «تسریع رشد اقتصادی و تکثیر درآمد ملی از راه افزایش قدرت تولید با اتکای بیشتر به توسعه صنعتی و بالا بودن بازده سرمایه و استفاده از ارزش های مترقی در کلیه فعالیتها، توزیع عادلانه درآمد، کاهش نیازمندی ها به خارج، تنوع بخشیدن به کالاهای صادراتی و …»، این اهداف اگرچه بر روی کاغذ باقی ماند ولی نشان دهنده تغییر در نحوه تفکر بر برنامه ریزی کشور بود.
تحولات بین المللی نیز بر این برنامه بی تأثیر نبود؛ سیاست قدرت های بزرگ تغییر یافته بود. خواست شرکت های چند ملیتی خارجی برای کسب سود بیشتر و به زیر سلطه در آوردن کامل بازار ایران، صدور سرمایه بجای واردات به ایران بود یعنی بجای صادرات کالاهای تولیدی خود به ایران، تولید کالا در ایران و بهره برداری از سود آن را مدنظر قرار دادند و به این ترتیب هزینه حمل و نقل کالاها کاهش می یافت و از طرفی از نیروی کار ارزان می توانستند بهره برداری کنند.
در راستای همین اهداف این الگوی جدید استعماری خواهان آن بود که صنایع وابسته و مونتاژ در کشوری مانند ایران که نیروی انسانی ارزان و فراوان داشت، ایجاد شده و در همان بازار مصرف شود و در مواردی نیز مکمل حلقه اقتصاد جهانی باشد و سود آن را بدست بیاورند. براساس این سیاست واردات ایران به شدت افزایش یافت و مبنای مالی این واردات نیز تکیه بر قیمت نفت بود و تقریباً ۸۰ درصد از درآمدهای دولت را تشکیل داد.
در برنامه عمرانی چهارم برای اولین بار سهم اعتبار صنایع و معادن از بقیه فصول برنامه به طرز چشم گیری بیشتر شد (۲۲ درصد) و فصل کشاورزی نیز با اعتبار ۸ درصد از کل با کاهش اعتباری زیادی نسبت به برنامه های قبل روبرو گردید. این برنامه شامل ۱۷ فصل بود که برای اولین بار بحث عمران ناحیه ای به عنوان یک فصل از فصول برنامه لحاظ گردید (فصل ۱۷ که ۵/۰ درصد از کل اعتبار را داشت)
عمران روستایی، عمران شهری و ساختمان و مسکن نیز از فصول سه گانه این برنامه محسوب می گردید که هر کدام به ترتیب ۹/۱،۶/۱ و ۲/۸ درصد از کل اعتبارات را شامل می گردیدند. در این برنامه اختلاف سطح شهری و روستائی بیشتر مشهود شد و همین امر زمینه مهاجرت روستا به شهر را فراهم کرد. اهم برنامه عمران شهری شامل اصلاح اداره امور شهرداری ها، کمک به اجرای طرح های عمران شهری و تهیه طرح های جامع شهری برای ۴۶ شهر دیگر و تکمیل طرح های جامع شهری مربوط به برنامه عمرانی سوم، بوده است.
در ارتباط با فصل عمران ناحیه ای نیز اهم فعالیت ها عبارتند از:
شناسائی منابع و امکانات و تعیین قطب های توسعه؛
تمرکز سرمایه گذاری در مناطق مستعد؛
شناسائی قطب های کشاورزی؛
توسعه پایگاه های صنعتی (تکمیل قطب های صنعتی اصفهان، تبریز، اهواز و اراک)؛
ایجاد پایگاه های صنعتی جدید در شیراز و بندر امام خمینی و قزوین؛
مطالعاتی در زمینه ایجاد پایگاه های صنعتی در رشت، مشهد و کرمانشاه؛
تهیه برنامه های جامع توسعه اقتصادی، اجتماعی برای هرمزگان، خراسان و کرمانشاه.
در برنامه عمرانی چهارم مبنای توسعه منطقه ای کشور مبتنی بر روش «قطب های رشد» که توسط فرانسوا پرو و فریدمن مطرح شده بود صورت گرفت که در آن جهت توسعه منطقه نقطه ای از منطقه که مستعد توسعه است به عنوان قطب رشد انتخاب و سرمایه گذاری می شود و توسعه این نقطه باعث توسعه کل منطقه می گردد. پس به این ترتیب قطب های صنعتی و کشاورزی مکان گزینی گردیدند.
علاوه بر آن در برنامه عمرانی چهارم اولین برنامه ریزی منطقه ای توسط شرکت بتل در سال ۱۳۴۶ صورت گرفت که مبنای برنامه های بعدی قرار گرفت. این شرکت جهت برنامه ریزی منطقه ای ، ایران را به ۱۱ منطقه تقسیم و براساس پتانسیل های هر منطقه یک برنامه اقتصادی برای آن قائل شد. در سال های ۴۸ و ۴۹ نیز مطالعات جدیدی در مناطق خراسان (توسط شرکت مشاور ستکوپ)، بندرعباس (توسط شرکت مشاور بتل) و کرمانشاه (توسط شرکت مشاور آبکاو) شروع شد.
لازم به ذکر است که در اواخر برنامه عمرانی چهارم (۱۳۵۱ هـ.ش) بر اثر جنگ اعراب با اسرائیل قیمت نفت به شدت افزایش یافت و ایران به عنوان یکی از صادرکنندگان اصلی نفت در منطقه، درآمد ارزی زیادی کسب کرد و به این علت سازمان برنامه و بودجه که در حال تهیه برنامه عمرانی پنجم بود در این برنامه تجدید نظر انجام داد.
مهمترین اهداف و محورهای برنامه عمرانی چهارم عبارتند از :
- الگوی توسعه و بیشترین اعتبار مربوط به بخش صنعت و معدن می گردد
- قانونمند شدن برنامه ریزی منطقه ای
- مشارکت مسئولان محلی (سیاست از پایین به بالا) در برنامه ریزی
- مطرح شدن بحث خودیاری و مشارکت های مردمی
- تهیه طرح های جامع توسعه اقتصادی، اجتماعی برای مناطق هرمزگان، باختران و خراسان
- تاسیس دفتر عمران ناحیه ای در سازمان برنامه و بودجه
- برای اولین بار مولفه مفهوم « منطقه ای کردن برنامه های بخش ها » به فرآیند طرح ریزی منطقه ای وارد شد.
- مطالعات گروه بتل به عنوان اولین برنامه جامع منطقه ای در سراسر کشور
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری | طراحی شهری | طرح توسعه شهری
منبع: جزوه مباحث عمومی شهرسازی ایران کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب برنامه عمرانی چهارم (۱۳۵۱-۱۳۴۷ هـ.ش) با ذکر منبع بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید