برنامه عمرانی سوم (۱۳۴۶-۱۳۴۱ هـ.ش)
از شروع برنامه عمرانی سوم به بعد مدت اجرای برنامه های عمرانی کشور ۵ ساله شد و تعداد فصول آن به ده بخش افزایش یافت.
براساس سرشماری سال ۱۳۳۵ هـ.ش مشخص گردید که بیش از ۶۰ درصد جامعه ایران روستائی است و در واقع استفاده از اطلاعات مربوط به سرشماری سال ۳۵ در تدوین برنامه عمرانی سوم صورت گرفت. براساس آن برنامه عمرانی سوم با محوریت تشویق شهرنشینی شکل یافت و براین اساس اوایل این دوره وزارت آبادانی و مسکن جهت ترویج آبادانی شهری و برنامه ریزی در مسکن شهری پایه گذاری شد و از این پس بود که تهیه طرح های جامع شهری در کشور متداول گردید.
تهیه این طرح ها در جهت کنترل توسعه شهری صورت گرفت. بر پایه همان سیاست توسعه فرهنگ شهرنشینی بود که زمینههای پیدایش اصلاحات ارضی که در اصل به مفهوم حذف نظام ارباب و رعیتی در روستاها و مشارکت روستائیان در مالکیت بر اراضی که در آن کشت می کردند بود و به دنبال آن هدف از این برنامه به ظاهر اصلاح امور کشاورزان و انتفاع بیشتر آنها از تولید بود ولی آنچه که در عمل اتفاق افتاد نتیجه عکس بود.
نظام ارباب و رعیتی که در آن رعیت بخشی از اقتصاد کشاورزی را به دوش داشت و ارباب نیز به نوعی بصورت تسریع کننده و تسهیل کننده توزیع و یا تولید محصولات را بر عهده داشت . (البته رابطه بین ارباب و رعیتی رابطه یک طرفه و سرکوبگرانه ای بود) بر اثر اصلاحات ارضی این نظام از هم پاشید ولی جایگزین مناسبی برای آن تعریف نشد و عملاً چرخه تولید کشاورزی روستائی هم مختل شد. از طرفی مالکیت هم بجای اینکه به روستائی برسد از خان صلب شد و در اختیار دولت قرار گرفت و در واقع دولت جایگزین خان (از لحاظ مالکیت) گردید و مقرر شد روستائیان در طول زمان با پرداخت اقساط مالکیت زمین را احراز کنند و چون اقتصاد روستائیان که بر کشاورزی استوار بود نیز مختل شده بود عملاً قادر به پرداخت اقساط نگردیدند و به تبع آن زمین های کشاورزی و روستا را رها کرده و به سمت شهر مهاجرت کردند.
به این ترتیب اقتصاد کشاورزی از برنامه عمرانی سوم به بعد دچار اضمحلال گردید. بر اساس این برنامه در راستای همان سیاست توسعه شهرنشینی که اشاره شد الگوی توسعه ای کشور از کشاورزی به صنعت تغییر یافت و با آنکه بیش از ۲۳ درصد اعتبارات این برنامه صرف فصل کشاورزی گردید ولی در واقع این اعتبارات جهت خرید زمین از خان روستائی و انجام اصلاحات ارضی صورت گرفت که عملاً خود زمینه زوال کشاورزی را فراهم کرد. بیشترین سهم از اعتبارات نیز کماکان به فصل ارتباطات و مخابرات اختصاص داشت که براساس آن بدنبال ایجاد زیر ساخت های توسعه ای بودند.
فصول اعتبارات |
فصل اول کشاورزی و آبیاری | فصل دوم صنایع و معادن | فصل سوم
نیرو و سوخت |
فصل چهارم ارتباطات و مخابرات | فصل پنجم فرهنگ | فصل ششم
بهداشت و بهداری |
فصل هفتم
کار و نیروی انسانی |
فصل هشتم
عمران شهری |
فصل نهم
آمار و برنامه ریزی |
فصل دهم خانه سازی و ساختمان | جمع | |
اعتبارات مصوبه | مبلغ درصد | ۹/۴۷
۵/۲۱ |
۳/۲۷
۳/۱۲ |
۱/۳۵
۸/۱۵ |
۵۷
۶/۲۵ |
۶/۱۷
۹/۷ |
۳/۱۳
۶ |
۹/۲
۳/۱ |
۳/۷
۳/۳ |
۶/۱
۷/۰ |
۴/۱۲
۶/۵ |
۴/۲۲۲
۱۰۰ |
مبلغ پرداختی | مبلغ درصد | ۳/۴۷
۱/۲۳ |
۱/۱۷
۴/۸ |
۳۲
۶/۱۵ |
۸/۵۳
۳/۲۶ |
۳/۱۷
۵/۸ |
۲/۱۳
۵/۶ |
۸/۲
۴/۱ |
۲/۷
۵/۳ |
۵/۱
۷/۰ |
۲/۱۲
۶ |
۶/۲۰۴
۱۰۰ |
درصد مبلغ پرداختی به اعتبرات مصوبه | ۷/۹۸ | ۶/۶۲ | ۲/۹۱ | ۴/۹۴ | ۳/۹۸ | ۲/۹۹ | ۶/۹۶ | ۶/۹۸ | ۸/۹۳ | ۴/۹۳ | ۹۲ |
در این برنامه اگرچه هزینه های صنعتی سهم بالایی را تشکیل نمی داد اما از نظر ماهیت هزینه ها و چگونگی اجرای طرح ها زمینه صنعتی شدن ایران مطابق با الگوی مورد نظر غرب فراهم شد و در برنامه عمرانی چهارم به طور مشخص به مرحله اجرا درآمد. در طول برنامه عمرانی سوم با صرف حدود نیمی از هزینه های برنامه عمرانی در امور غیر تولیدی، فضای لازم برای رشد سرمایه داری و افزایش سود سرمایه داری داخلی و خارجی بدون تحقق توسعه واقعی فراهم شد.
در این دوره توسعه شهری آنچنان حائز اهمیت گردید که بعنوان یک فصل از فصول دهگانه قرار گرفت و بیش از ۳ درصد از کل اعتبارات را به خود اختصاص داد. تأکید بر صنعتی شدن کشور در این برنامه می باشد و در واقع این برنامه نقطه عطف تحولات آتی کشور است. ذوب آهن اصفهان در این دوره تأسیس میشود و پولاد شهر برای اسکان کارکنان آن ساخته می شود. در این برنامه در ارتباط با نحوه انجام سرشماری نیز تحولی صورت گرفت.
از این پس مقرر شد یک واحد سازمانی مستقل تأسیس و وظیفه آمارگیری در کشور را به عهده داشته باشد و بدین منظور در سال ۱۳۴۴ هـ.ش مرکز آمار ایران تأسیس و دومین سرشماری کشور در سال ۱۳۴۵ هـ.ش توسط آن صورت گرفت و براساس آن جمعیت کشور ۲۶ میلیون نفر برآورد گردید.
تا قبل از برنامه عمرانی سوم برنامه ریزی فضائی (از نوع ناحیه ای و منطقه ای) در ایران اصولاً هیچ جایگاه قانونی نداشت و در برنامه های عمرانی اشارهای به آن نمی شد ولی در برنامه عمرانی سوم برای اولین بار برنامه ریزی منطقه ای در ماده ۱۷ قانون برنامه، جایگاه تقریباً ناقصی پیدا کرد. البته این ماده بیشتر به بحث تمرکز زدائی برنامه ریزی اشاره داشت که به نوعی به برنامه ریزی فضایی مرتبط میگردد و براساس آن میتوان به تأسیس سازمان های عمران ناحیه ای در مناطق جیرفت، گرگان (جهت ایجاد کارخانه قند و شکر، شیر و تشویق کشاورزان در روش های مناسب آبیاری)، کهکیلویه و دشت قزوین (جهت کمک به زلزله زدگان قزوین و ایجاد زمینه کشت و صنعت) اشاره کرد.
مهمترین اهداف و محورهای برنامه عمرانی سوم عبارتند از :
- الگوی توسعه مبتنی بر صنعت (برای نخستین بار)
- بودجه بالای بخش کشاورزی در جهت انجام اصلاحات ارضی
- طرح عمران دشت قزوین، کهکیلویه ، دشت گرگان، جیرفت و ماهیدشت و پل ذهاب
- منطقه ای کردن برنامه بخش های اقتصادی، با هدف نهایی ایجاد قطب های مختلف صنعتی و کشاورزی
- جایگاه ناقص برنامه ریزی منطقه ای در رئوس برنامه
- تمرکززدایی از برنامه ریزی منطقه ای و توجه به نظزیات استانداران و فرمانداران کل در تهیه برنامه های عمران ناحیه ای
- قرار گرفتن فصل مستقلی تحت عنوان عمران شهری در برنامه
- مطرح شدن بحث زمین در برنامه برای نخستین بار
- ایجاد قطب های صنعتی (اصفهان، تبریز، اراک و قزوین) و کشاورزی (گیلان، گرگان، اصفهان، خوزستان و آذربایجان)
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری | طراحی شهری
منبع: جزوه مباحث عمومی شهرسازی ایران کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب برنامه عمرانی سوم (۱۳۴۶-۱۳۴۱ هـ.ش) با ذکر منبع بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید