برنامه ریزی و برنامه ریزی شهری – قسمت دوم
واژه شناسی در ادبیات برنامه ریزی :
هدف:
عبارت است از مجموع آرزوها و خواسته های نهایی جامعه اعم از اقتصادی و یا اجتماعی و فرهنگی که منبعث از نظام ارزشی حاکم بر جامعه است و مهمترین عنصر برنامه ریزی به شمار می آید. هدف برنامه ریزی ، ساماندهی است.
انواع اهداف:
- ذهنی (subjective): قابلیت اندازه گیری مستقیم را ندارند ، مانند خوشبختی.
- عینی (objective): اهداف دست یافتنی ، مثل رشد اقتصادی و فاکتورهای اقتصاد کلان.
- اهداف برنامه ریزی هم کیفی است و هم کمی.
تفاوت هدف و آرمان :
آرمان در برنامه ریزی یک کمال مطلوب است و باید به گونه ای کلی بیان شود. هدف هم قابل دستیابی و هم سنجش پذیر است.
تفاوت اهداف و مقاصد:
مقاصد از بررسی تجربی مسائل و مشکلات به دست می آید. حال آنکه هدف ها ، از مشاهده هدف های اصلی نخستین گرفته می شوند. ارزش مقاصد بیشتر در دستیابی به خودشان است تا برآورده ساختن هدف ها.
- اهداف برنامه بر اساس ارزش های حاکم بر جامعه تعیین می گردد.
- آرمان ها و هدف ها در برنامه ریزی معمولاً ماهیت اجتماعی – اقتصادی دارند.
- هدف های “بارز” ، صریح و واضحند ، ولی هدف های “مکتوم” ، وضوح کمتری دارند و اغلب ناآگاهانه دنبال می شوند.
استراتژی (راهبرد):
مجموعه خط مشی های کلی است که راه رسیدن به هدف های نهایی را مشخص می کند.
- راهبردها ، راه هایی هستند برای رسیدن به هدف.
تفاوت استراتژی و هدف:
استراتژی تابع شرایط است و می تواند تغییر کند ، اما هدف تابع شرایط نیست و در بلندمدت ثابت است (نه مطلق).
سیاست:
مجموعه معیارها و تدابیر قانونی ، فنی و اجرائی و پولی و مالی که تسهیلات لازم جهت تحقق هدف های برنامه را فراهم می سازد.
خط مشی :
آن دسته از تصمیمات بلند مدت است که مبتنی بر اطلاعات و تفکر و تعمق اتخاذ می گردد و موجبات دگرگونی را در بلند مدت فراهم می آورد.
- سلسله مراتب در برنامه عبارت است از (از بالا به پایین): ۱- هدف ، ۲- استراتژی ، ۳- خط مشی ، ۴- سیاست .
- گاه در فرایند برنامه ریزی اهداف کوتاه مدتی تحت عنوان ، اهداف عملیاتی مطرح می شوند که دستیابی به آن توسط یک خط مشی در هر مرحله از کار صورت می پذیرد.
فرایند :
مجموع فعالیت هایی است منسجم و صریح که هدف و راه حل را به هم پیوند می دهد.
سلسله مراتب برنامه ها:
- در برنامه ریزی کشورهای اروپایی
(۱Plan(برنامه)
(۲Program(برنامه اجرائی)
(۳Project (پروژه ، طرح)
(۴Activity(فعالیت)
- در برنامه ریزی ایران:
(۱Plan(برنامه جامع)
(۲Program(برنامه اجرائی)
(۳ طرح
(۴Project(پروژه)
- در بودجه ریزی:
(۱Plan(برنامه جامع)
(۲Activity(فعالیت)
(۳Program(طرح)
(۴Project(پروژه)
تفاوت طرح و برنامه :
طرح عبارت است از بیان یک سلسله فعالیت های فنی – اجرائی برای یک هدف مشخص و یا مجموعه ای از عملیات و خدمات مشخص و همبسته که با هزینه معین در یک دوره زمانی و از قبل تعیین شده (معین) برای رسیدن به یک هدف انجام می گیرد. (طرح برخلاف برنامه ماهیت فنی – اجرائی دارد).
تفاوت طرح و پروژه :
یک طرح معمولاً از چند پروژه تشکیل می شود که ممکن است مجموع عملیات در کل طرح هم سنخ نباشد اما در هر یک از پروژه ها ، عملیات باید هم سنخ باشند. در نهایت ، نتیجه اجرای کامل طرح ، تولید کالا یا ارائه خدمت کامل است ، در صورتیکه در پروژه اینگونه نیست.
انواع برنامه ریزی
در مقیاس تصمیم گیری انواع برنامه ریزی عبارت اند از:
۱- راهبردی ، ۲- تاکتیکی (کاربردی) ، ۳-عملیاتی (اجرایی) .
- برنامه ریزی راهبردی : فرایندی است که راه های اصلی و اساسی برای رسیدن به هدف را مشخص می کند و ابزارهای لازم برای این ماموریت را نیز فراهم می آورد. (بلندمدت).
- برنامه ریزی تاکتیکی : وسیله ای است برای تحقق یک راهبرد مشخص. این نوع برنامه ریزی وسیله ای است برای دست یافتن به اهداف مشخص (عملیاتی) جهت رسیدن به هدف اصلی یا استراتژیک . (میان مدت)
- برنامه ریزی عملیاتی : برداشتن گام های ویژه و یا انجام اقدامات مشخصی است برای انجام کارهایی که به هدفهای مشخص نایل می شود. (کوتاه مدت).
از نظر مدت زمان اجرا:
- بلندمدت (۲۰-۱۰ سال و گاهی ۲۵ سال) – (مانند سند چشم انداز)
- میان مدت (۷-۳ سال و گاهی ۱۰ سال) – (مانند برنامه ۵ ساله توسعه)
- کوتاه مدت (۲-۱ سال) – (مانند بودجه مصوب سالیانه)
- از نظر وسعت انجام: ۱- جامع ۲- غیرجامع
- از نظر هدف: توسعه ، اقتصاد توسعه ، کالبدی ، ارشادی ، اجباری و اختیاری
- از نظر سطوح مکانی: ۱- ملی و کشور ۲- منطقه ای (استان) ۳- ناحیه ای (شهرستان) ۴-شهری ۵-روستایی
- از نظر سطوح مکانی: ۱- ملی ۲- منطقهای ۳-محلی (شهری و روستایی)
- از نظری مقیاس (سطوح): ۱- ملی ۲- منطقه ای ۳- شهری ۴- روستایی
- از نظر مسائل اجتماعی – اقتصادی : ۱- برنامه ریزی کلان ۲- برنامه ریزی بخشی ۳- در سطوح خرد (طرح)
- از نظر مسائل اجتماعی – اقتصادی : ۱- برنامه ریزی در سطح و کلیات ۲-برنامه ریزی بخشی ۳-برنامه ریزی در سطح طرح ها (کالاها)
- از نظر حوزه اجرایی: ۱- فرا ملی (بانک جهانی و …) ۲- منطقه ای (اتحادیه اروپا) ۳- ملی (در سطح کشور) ۴-درون ملی (منطقه ای) ۵-محلی (شهری و روستایی)
- برنامه ریزی کلان : عبارت است از فرایند مطالعه ، پیش بینی و تخصیص عوامل اساسی اقتصاد ملی در سطح کشور.
- برنامه ریزی جامع توسعه : تلفیقی از برنامه ریزی توسعه اقتصادی و توسعه فضایی در جهت عمران هماهنگ در مناطق ، از طریق تخصیص منابع اقتصادی بین بخش های اقتصادی و تخصیص مقیاس توسعه بین فعالیت های مختلف ، با رعایت تقدم و تاخر فعالیت ها در طول زمان می باشد. هدف برنامه ریزی توسعه ، استفاده از منابع بالفعل و بالقوه کشور در جهت توسعه اقتصادی سریع است. در این نوع برنامه ریزی دولت سهم تعیین کننده ای دارد.
- برنامه ریزی جامع: کاملترین نوع برنامه ریزی محسوب می شود که گاهی برنامه توسعه و عمران نیز نامیده می شود و کلیه بخش های تولیدی و غیر تولیدی را شامل می شود و در سطح ملی ، منطقه و ناحیه می تواند تهیه گردد. مدت اجرای برنامه جامع معمولاً ۱۰ تا ۲۵ سال است.
- برنامه ریزی متمرکز (از بالا به پایین): نوعی از برنامه ریزی است که در آن میزان تولید ، سرمایه گذاری و قیمت ها در سطح بخش های اقتصادی و تا ریزترین حد ممکن برای بخش دولتی و بخش غیر دولتی از طرف دولت مرکزی تعیین می شود. در برنامه ریزی متمرکز دولت تعیین می کند چه باید تولید شود و چه میزان و چگونه عوامل تولیدی بین مصارف مختلف توزیع شوند. (برنامه ریزی اقتدارگر).
- برنامه ریزی در ایران از بالا به پایین است.
- برنامه ریزی غیر متمرکز (از پایین به بالا یا مشارکتی): برنامه ریزی ممکن است در زمینه های هدف گذاری، سیاست گذاری و اجرا غیر متمرکز باشد. یعنی مقامات مسئول نواحی و یا استانها در تعیین اهداف، استراتژی ها، سیاست ها، تخصیص منابع و یا در اجرای برنامه به درجات مختلف و به طرق گوناگون مشارکت داشته باشند. عدم تمرکز تا حدود زیادی متاثر از نظام حاکم، نظام برنامه ریزی قانون اساسی و سایر قوانین هر کشور و تا حدودی نیز به میزان تخصصی و اجرایی نواحی و استانها بستگی دارد.
مباحث آموزشی شهرسازی | کارشناسی ارشد شهرسازی | برنامه ریزی شهری | طراحی شهری
منبع: جزوه مباحث عمومی شهرسازی ایران کیمیا فکر بزرگ
انتشار مطلب برنامه ریزی و برنامه ریزی شهری – قسمت دوم با ذکر منبع بلامانع است.
دیدگاهتان را بنویسید